مسير تحوّل اخلاقي در تفسير الميزان

ادوار نخستين عرفان مسلمين با ارائه طرح‌‌‌هاي متعددي در عرصه سلوك همراه بوده است، ولي در دوره‌‌‌هاي اخير توجه چنداني به اين مقوله ديده نمي‌‌‌شود. علامه سيد محمد حسين طباطبايي به‌عنوان انديشمندي جامع و كم‌‌‌نظير، توجهي ويژه به اين مقوله داشته و در ضمن درس‌‌‌هاي سلوكي و مباحث تفسيري به اين موضوع پرداخته كه ‌گفت‌وگوهاي اخير كمتر مورد توجه قرار گرفته است. اين مقاله تلاش دارد تا طرح‌‌‌هاي علامه در تفسير الميزان را در پرتوي گفته‌‌‌هاي ديگر ايشان در اين كتاب و ديگر كتاب‌‌‌هايشان، تحليل كند. پيشينه اين نگاه را بايد در نوشته‌‌‌هاي منسوب به بحر‌العلوم و پيش‌تر از آن، در كتاب مواقع النجوم يافت. در اين بررسي تحليل محتواي نظر علامه، به تفسير ايشان از آيات مورد استشهاد و درس‌‌‌هاي كتاب لب‌‌‌اللباب توجه شده است. در ارزيابي نظرات و مستندات افزون بر بهره‌‌‌گيري از روايات و آيات وارده در بحث اسلام و ايمان، به چگونگي استنباط از آيات و قوت و ضعف آن توجه شده و با پرهيز از ايرادات نقضي، تلاش شده تا تحليل‌‌‌هاي متفاوتي از آيات مورد استناد به دست داده شود. حاصل اين بررسيِ كوتاه، ارزيابي انسجام و اتقان دو طرح علامه و مستندات آن و همچنين ترسيم برخي نقاط قوت و ضعف طرح‌‌‌هاي تودرتوي اسلام و ايمان است.

In early periods of Muslim mysticism, a number of schemes were offered as to the format of a spiritual journey, but the issue has been neglected in recent periods. As a polymath, ‘Allāma Ṭabāṭabā’ī was especially concerned with the issue, talking about it in his mystical and exegetical lectures, although the latter discussions were not addressed much. This paper seeks to analyze ‘Allāma’s schemes in Tafsīr al-Mīzān in light of other remarks by him in al-Mīzān as well as other books. Such an outlook should be traced back to the writings attributed to Baḥr al-‘Ulūm, and before that, in the precious book, Mawāqi’ al-Nujūm. In my examination of ‘Allāma’s view, I will focus on his exegesis of certain verses he has appealed to and his lectures in the book, Lubb al-Lubāb. In my assessment of the views and evidence, in addition to reference to hadiths and Quranic verses concerning Islam and imān(faith), I consider how inferences were made from the verses as well as the weaknesses and strengths of such inferences, and by avoiding counterexamples, I have sought to provide different analyses of the verses appealed to. The short study yields an assessment of the coherence and cogency of two proposals by ‘Allāma and their evidence, as well as a delineation of strengths and weaknesses of the maze-like schemes of Islam and faith. Moreover, a different view of Islam and faith and their anthropological foundations can be drawn from the objections and analyses, which will be elaborated in an independent paper.