بازشناسي ابعاد و كيفيت‌هاي كوچه‌باغ به‌عنوان الگويي بومي در روستاها و شهرهاي ايران

كوچه‌باغ، مكاني خاطره‌انگيز، شاعرانه و فضايي روح‌نواز و يادآور باغ‌ها و كوچه‌هاي زيباست؛ همچنين در حوزه شعر و ادب، مفهومي آشنا و در معماري و شهرسازي سنتي، الگويي اصيل، فضايي زيبا، هنري و آرامش‌بخش محسوب مي‌شود؛ الگويي كه در دوره حاضر سبك‌هاي معماري و شهرسازي غيربومي و غربي جايگزين آن شده و در حال زوال است. مسئله پژوهش حاضر، بي‌توجهي به باغ‌ها و فراموشي الگوي كوچه‌باغ‌ها در فرايند تحول بافت‌هاي مسكوني شهرها و روستاهاي ايران در گذر زمان است. توجه به اين امر در دوره كنوني از تخريب و نابودي باغ‌ها و كوچه‌باغ‌هاي موجود پيشگيري مي‌كند؛ چنانچه بعضي از محله‌ها، شهرها و روستاهاي ايران در حال حاضر از باغ‌ها و كوچه‌باغ‌هاي ارزشمندي برخوردارند كه بازشناسي، حفاظت و توجه به آنها براي تعميق اين الگوي ايراني مؤثر است. هدف و روش پژوهش بنابراين هدف اصلي اين پژوهش، تبيين جايگاه كوچه‌باغ در شعر و ادب و معماري و شهرسازي ايراني و ارتباط بين آنهاست. در اين زمينه، مهم‌ترين پرسش مقاله اين است كه جايگاه كوچه‌باغ‌ها در طراحي بافت‌هاي محلي و شهري ايران چيست. روش پژوهش، تاريخي‌تحليلي با رويكرد كيفي و كمي است كه با شيوه‌هاي مطالعه اسنادي، كتابخانه‌اي و بررسي نمونه‌هاي موردي و توزيع پرسش‌نامه و تحليل‌هاي آماري انجام شد. يافته‌هاي پژوهش نتايج پژوهش نشان مي‌دهد كوچه‌باغ‌ها در سنت معماري و شهرسازي سنتي ايران، بخشي جدايي‌ناپذير از بافت‌هاي شهري بوده‌اند و هنوز هم بخشي از اركان بافت‌هاي روستايي و شهري محسوب مي‌شوند؛ چنانكه بافت مصنوع روستاها و شهرها با كوچه‌باغ‌ها به‌طور تدريجي به بافت باغ‌ها و مزارع متصل شده است. بررسي نمونه موردي كوچه‌باغ‌هاي سردرود با پرسش در قالب طيف ليكرت از مراجعان و كاربران نشان‌دهنده آن است كه كيفياتي چون هويت و اصالت، سرزندگي، آرامش، زيبايي، دسترسي مطلوب و تعلق خاطر بيشترين امتياز را دارند. نتيجه‌گيري كوچه‌باغ از دوره‌هاي گذشته جايگاهي مهم در ادبيات و هنر معماري و شهرسازي ايران داشته و مكاني براي بروز احساسات انساني و عاطفي بوده است. استفاده از كوچه‌باغ در شعر و ادبيات ايراني، براي بيان فضايي آرماني و عرفاني بوده و همچنين براي توصيف فضاي عاشقانه شاعران و سرايندگان استفاده شده است. نگرش انساني و ادبي و طبيعت‌محور به فضاهاي شهري در روستاها و شهرها به احياي الگوي گمشده كوچه‌باغ و آفرينش فضاهاي شهري آرامش‌بخش كمك مي‌كند. در اين زمينه راهبردهاي حفاظت از ميراث طبيعي باغ‌ها و كوچه‌باغ‌ها، رعايت حريم و مالكيت، كارآمدسازي باغ‌ها با الگوي باغ پذيرايي، طراحي شهري كوچه‌باغ‌ها، خلاقيت در طراحي كوچه‌باغ و پيش‌بيني كوچه‌باغ در بازآفريني شهري پيشنهاد مي‌شود.