مرکز منطقه ای اطلاع رساني علوم و فناوري - محاسبه كتاب فرهنگ و تمدن اسلامي در قم قرن سوم هجري، تاريخ قم از 182 تا 420، تاريخ محلي قم از ورود اسلام تا سقوط ال بويه

چكيده فارسي :

هر پژوهش مطالعه بنيادي تاريخ اجتماعي علم و فرهنگ و اموزش و مذهب ايران در دوره انتقال در حوزه مطالعات شهري در مورد يك شهر در قرون وسطي است. يكي از ماندگارترين موارد تحقيقات شهر، شهر قم است. تاريخ شهر قم نمونه بارز شهرنگاري در قرون وسطي است كه ويژگي هاي كالبدي شهر باستاني و قرون وسطي ودوره اسلامي را هم زمان در خود حفظ كرده است. اين مهم با بررسي حوادث قم از اواخر دوره باستان تا پيدايش شهر اسلامي قم در قالب مطالعات اجتماعي، اقتصادي، سياسي ،فرهنگي، علمي و آموزشي در كتاب فرهنگ و تمدن قم در قرن سوم هجري(1383)و مقاله قم در دو قرن نخست هجري (1381) صورت گرفت. اين عناصر كالبدي و سنتي شهر را براساس كتاب تاريخ قم حسن قمي و مصادر تاريخي و جغرافيايي مويد آن با توحه به پارادايم تاريخ محلي تحليل و تبيين كرده است. عناصر اصلي تاريخ محلي تغييرات طبيعي و مذهبي و سياسي و اقتصادي دركتاب فرهنگ و تمدن قم در قرن سوم هجري تاريخ قم به شكل مبسوط در اين پژوهش به كار رفته است. گزارش تاريخي اين شهر بيان شهري است كه در حال تغيير از بافت شهر باستاني به قرون وسطي قرارگرفت و سرانجام در طي فرايند ي سياسي اجتماعي مذهبي و اقتصادي، فرهنگي و علمي شكل شهر از باستاني به اسلامي تبديل شد. در كتاب فرايند شكل گيري شهر در قرون وسطي (1395) ايران در دوره انتقال از عصر باستاني به دوره اسلامي و كتاب تاريخ اجتماعي قم و مقاله اوضاع فرهنگي قم هنگام ورود حضرت معصومه (1384)، زمينه ها و عوامل مختلف به عنوان الگوي دگرديسي شهر باستاني به اسلامي بررسي شده است. تاسيس مكتب علمي شيعه اماميه در قالب مدارس علمي و آموزشي در زمينه هاي حديثي، فقهي، كلامي، سياسي، ادبي در زمينه اي از سير تاريخي گردش قدرت در قم انجام گرفته است كه با اقدامات عرب در فرايند ورود اسلام به قم در قرن نخست هجري شروع شده است و در روابط سياسي اجتماعي فرهنگي در ادوار سيستم ارتباطي وكالت ائمه شيعه، واليان امويان، واليان و نقباي عباسيان، دولت هاي علويان طبرستان، ال بويه وال زيار و برخورد و ارتباطات عاصر عرب- ايراني به تدريج استمرار پيدا كرده است و سرانجام در حدود 420با آغاز ضعف ال بويه عامل توسعه قم در نيمه قرن پنجم هجري دوره اي ممتاز از تاريخ ايران دوره اسلامي رقم خورده است كه بخش كالبدي تاريخ تشيع در قم است. نقطه گردش تاريخي و اتكا در پيكربندي اين بررسي تاريخي حادثه 182 هجري و استقرار بزرگترين خليفه ها رون در نزديكي قم براي كنترل بحران خراج و در واقع براي جلوگيري از تاسيس دولت و قدرت مستقل محلي در قم است. روند نحركات سياسي قم مي توانست منجر به تاسيس دولت محلي در قم مانند دولت محلي طاهريان و صفاريان و ال سامان بشود تاسيس قدرت مستقل محلي در قم براي خلافت عباسي زيانبارتر از تاسيس فاطميان در مصر بود و باعث از دست رفتن قدرت خلافت عباسي از سراسر ايران مي شد، خلافتي كه در گير مسئله بيزانس و دول محلي بود. ديگر نقطه عطف و گردش تاريخي در قم، رويداد هاي 198 تا 203 است كه با هجرت و وفات امام رضا و حضرت معصومه و تاسيس دو شهر مقبره اي در ايران شروع شد و زمينه و روند رو به توسعه آموزشي علوم شيعيان در قرن سوم و چهارم هجري را پي ريزي كرد كه نقطه آغاز تشيع و پيدايي وضعيت فكري علمي اموزشي، فرهنگي و اوضاع احتماعي – سياسي قم در قرون نخستين هجري بويژه چهار قرن نخست هجري است. اين موقعيت در منطقه جبال ايران با مركزيت قم با توجه به اقدامات واليان خلافت اموي و عباسي و دولت هاي ال بويه، زياري و دولت علويان طبرستان و نفوذ آن ها در ري و حضور موثر نقباي قم در دستگاه هاي دولتي به تدريج بوقوع پيوست. فرايند فتح قم در قرن نخست هجري و وضعيت علمي آموزشي سياسي اجتماعي اقتصادي و فكري و فرهنگي قم در فرون نخستين هجري و تاريخ تشيع در قم و.فاطمه معصومه و امام رضا و پيامدهاي سفر آن ها به ايران و تاسيس مكاتب فكري شيعه اماميه در قم از اركان اصلي كتاب ياد شده است. كتاب فرهنگ و تمدن قم در قرن سوم هجري (1383)و مقاله قم در دو قرن نخست هحري (1381) با عناوين مختلف ازجمله، اوضاع سياسي و مذهبي قم در دو قرن نخست هجري و فرايند فتح قم در قرن نخست هجري و بررسي پيامدهاي سفر امام رضا به ايران، اوضاع علمي و آموزشي شيعيان قم در قرون سوم و چهارم هجري, به عنوان رساله كارشناسي ارشد مورد انتحال قرار گرفته است .مسئله پژوهش تلقي قم به عنوان شهر در حال تغيير است و فرضيه پژوهش تاثير مجموعه اي از عوامل فيزيكي - متافيزيكي در تغيير است. اين عوامل دركتاب يادشده (1383) تحليل و تبيين شده است، فرضيه اين كه فرايند ديناميكي اين عوامل باعث دگرديسي قم از شهر باستاني به اسلامي است عامل اصلي فرايند ياد شده در قرن سوم هجري و ناشي از آثار وجودي امام رضا و فاطمه معصومه است. اين عوامل به صورت پارادايمي ثابت مي تواند تغييرفرهنگي –تمدني ايران از دوره باستان به دوره اسلامي كه مرحله اي اساسي در تاريخ تحولات سياسي اجتماعي ايران از ورود اسلام تا سقوط ال بويه است را به خوبي تحليل و تبيين كند.