تحليل و نقد بلاغت و فصاحت در آثار بلاغي

بلاغت و فصاحت از جمله اصطلاحاتي است كه از آغازين آثار بلاغي به زبان فارسي و عربي توجه محققان را جلب كرده‌است. بلاغيون در ادوار مختلف ضمن بحث و بررسي دربارۀ اين اصطلاحات كوشيده‌اند معيارهايي براي آن‌ها به‌دست دهند. آنچه از خلال كتاب‌هاي بلاغي به‌دست مي‌آيد، نشان مي‌دهد پس از گذشت قرون اوليه در بلاغت اسلامي، با معيارهاي ذوق‌مبنا و مكرّر در اين قلمرو روبه‌رو هستيم و اصطلاحات مذكور نيز از اين معيارها به دور نبوده‌اند؛ معيارهايي كه امروزه پذيرش و كاربردشان خالي از خلل و ايراد فراوان نيست. در پژوهش حاضر، ضمن بررسي، تحليل و نقد دو اصطلاح بلاغت و فصاحت و دسته‌بندي آراي پيشينيان، كوشيده‌ايم با مؤلفه‌هاي ديگر به تبيين بلاغت و فصاحت بپردازيم؛ مؤلفه‌هايي كه مي‌توانند چشم‌انداز روشن‌تري از مفاهيم فصاحت و بلاغت به‌دست دهند. به‌ نظر مي‌رسد براي دريافتي روشن‌تر از چنين مفاهيمي و پرهيز از ديدگاه‌هاي استحساني مي‌توان از آراي زبان‌شناسان در حيطۀ بافت متن و انواع بافت‌هاي آن و نيز نظريۀ ارتباطي ياكوبسن و نقش‌هاي ششگانۀ زبان كه مبتني بر نظريۀ مذكور است، ياري گرفت؛ به عبارت ديگر، مي‌توان با كمك مطالعات زبان‌شناختي، مؤلفه‌هاي بلاغت و فصاحت را به گونه‌اي ديگر بازتعريف كرد كه علاوه بر روشني اصطلاحات و پرهيز از جنبه‌هاي ذوقي، شمول بيشتري داشته‌ باشد. بر اين اساس، بافت‌هاي گوناگون كلام به همراه نقش‌هاي زبان را مي‌توان عناصر كانوني بلاغت و فصاحت به ‌شمار آورد، ضمن اينكه بر اساس ديدگاه «ون پي‌ير»، متون ادبي و مقدس همواره در حال «بافت‌سازي» هستند؛ به سخني ديگر، متون ادبي و مقدس بافت بسته و تغييرناپذير ندارند، بلكه بر اساس موقعيتي كه در آن واقع مي‌شوند، دست به بافت‌سازي مي‌زنند. منظور از بافت، هم بافتِ متني است و هم بافت‌هاي موقعيتي، فرهنگي و اجتماعي. تغيير بافت‌هاي مختلف، افق متن را دگرگون كرده، طبعاً معناي آن را نيز تغيير مي‌دهد و مي‌تواند زمينۀ تفسيرهاي مختلف و تأويل‌هاي متعدد را در متن به ‌وجود مي‌آورد.