گزارش نژاد پرآزار (TTKSK (Ug99 قارچ Puccinia graminis f. sp. tritici از شمال غرب ايران (منطقه هشترود)

زنگ ساقه يا زنگ سياه با عامل (Pgt) Puccinia graminis f. sp. tritici يكي از بيماري هاي مهم قارچي گندم در جهان به شمار مي آيد. تاكنون نژادهاي فيزيولوژيك متعددي از قارچ Pgt (بيش از 200 نژاد متفاوت از لحاظ الگوي بيماري زايي) در سطح جهان شناسايي شده است. يكي از نژادهاي بس يار پرآزار اين قارچ، نژاد (Ug99) TTKSK مي باشد كه روي ژن مقاومت Sr31 گندم پرآزاري داشته و اولين بار در سال ١٩٩٨ در اوگاندا مشاهده شد. ژن Sr31 بيش از 40 سال سبب ايجاد مقاومت گندم نسبت به بيماري زنگ ساقه در جهان شده بود تا جايي كه تصور مي شد اين بيماري در حال ريشه كن شدن مي باشد. با ظهور نژاد Ug99 خسارت هاي بسيار زيادي به محصول گندم تحميل شد (Pretorius et al. 2000). نژاد Ug99 پس از اوگاندا در سال ٢٠٠٢ از كنيا، در سال ٢٠٠٣ از اتيوپي و در سال ٢٠٠٦ از يمن گزارش شد. شواهد ورود اين نژاد از سال 2001 در ايران وجود داشت، اما احتمالا به علت مساعد نبودن شرايط محيطي براي استقرار و گسترش آن، گزارش رسمي اين نژاد تا سال 2007 به تاخير افتاد (Nazari et al. 2009). مسير فرضي حركت و مهاجرت اين نژاد از قاره افريقا به سمت آسياي ميانه و شبه قاره هند از طريق ايران مي باشد. نژاد Ug99 در سال 1386 (2007 ميلادي) از مناطق بروجرد و همدان، در سال 1388 از مناطق اهواز و دشت آزادگان استان خوزستان، در سال1390 مجددا از بروجرد و در سال 1392 از كلاردشت استان مازندران گزارش گرديد (Patpour 2013). در سال 1395 نمونه هاي برگ و ساقه‌ آلوده به بيماري زنگ ساقه از مناطق مختلف كشور جمع آوري شدند و پس از انتقال به گلخانه‌ زنگ ساقه موسسه تحقيقات اصلاح تهيه نهال و بذر كرج، مراحل جداسازي، خالص سازي و تكثير جدايه ها انجام يافت. از هر يك از نمونه‌ها سه جدايه تك جوش شده تكثير گرديد. به منظور تعيين نژاد جدايه ها از مجموعه‌ 20 تايي ارقام استاندارد و افتراقي آمريكاي شمالي و از روش كددهي Jin et al. (2008) استفاده شد. تيپ آلودگي ژنوتپ هاي افتراقي 14روز پس از مايه زني براساس مقياس تغيير يافته صفر تا چهار McIntosh et al. (1995) ثبت گرديد. نتايج نشان داد نژاد مربوط به جدايه‌ Pgt جمع‌آوري شده از منطقه‌ هشترود استان آذربايجان شرقي (شمال غرب كشور) (Ug99) TTKSK مي باشد. براي اطمينان بيشتر، تك جوشي از روي ژنوتيپ افتراقي Sr6.31*LMPG حامل ژن Sr31 مجددا تكثير و تعيين نژاد گرديد. در كنار ژنوتيپ هاي افتراقي بين المللي از ارقام تجاري شيرودي، فلات و MV17 كه وجود ژن Sr31 با استفاده از نشانگرهاي مولكولي اختصاصي در آنها قبلا تاييد شده بود (Patpour 2013)، نيز استفاده شد. با توجه به ظهور مجدد تيپ آلودگي بالا (3+ تا 4) بر روي ژنوتيپ هاي افتراقي زنگ ساقه حامل ژن Sr31 و ارقام تجاري مذكور، حضور نژاد (Ug99) TTKSK در منطقه مذكور تاييد گرديد (شكل 1). از آنجا كه در گذشته زنگ ساقه در اقليم سرد كشور از اهميت چنداني برخوردار نبوده، طبق بررسي هاي انجام يافته، ارقام و لاين هاي گندم مقاوم به بيماري زنگ ساقه در اقليم سرد محدود مي باشند (Patpour 2013). چنانچه هرچه زودتر اقدامات عملي براي مقابله با نژاد Ug99 و واريانت هاي احتمالي آن صورت نگيرد، همه گيري و خسارت زنگ ساقه به شرط وقوع شرايط محيطي مساعد بسيار محتمل بوده و گسترش اين بيماري در كشور مي تواند امنيت غذايي را در ايران و كشورهاي واقع در مسير مهاجرت اين نژاد تهديد نمايد. براساس گزارش سازمان خوار و بار جهاني (فائو) در صورت عدم كنترل و گسترش نژاد Ug99 و واريانت هاي احتمالي آن توليد جهاني محصول گندم به طور مستقيم تا ٣٧ درصد در خطر كاهش قرار مي گيرد (Anonymous 2014).