تلاشي براي فهم هستي‌شناختيِ معماري (با استعانت از تجارب عرفاني ابن عربي)

بيان مسئله: بر همگان روشن است كه معماري اصيل اسلامي ايران، پس از گذشت قرن‌ها، همچنان تفرج‌گاه عين و ذهن است. هنگام بررسي تأثيرگذاري و مطلوبيت مستمرِ اين معماري، يكي از مواردي كه بسيار مهم جلوه مي‌كند وجود صورت‌هايي است كه در آثارِ اين معماري به‌وفور ديده مي‌شوند. به نظر مي‌رسد كه برخي از اين اشكال و صورت‌ها همواره اعتبار و اصالت دارند و از معاني خاصي سخن مي‌گويند؛ اما به نسبت و رابطة حقيقيِ بين اين صور و معاني (با نگاهي هستي‌شناختي) در ادبيات نظري مرتبط با آثار معماري اسلامي كمتر پرداخته شده است. هدف پژوهش: هدف مقالۀ حاضر آن است كه با استعانت از پشتوانۀ غني عرفان اسلامي (مكتب فكريِ ابن عربي) تا حد ممكن زمينه‌اي براي فهم نسبت حقيقيِ بين صور و معاني معماري فراهم آورد و، در افقي كلي‌تر، از رهگذر خوانش منابعي از عرفان اسلامي، براي فهم حقيقتِ معماري تلاش كند. روش پژوهش: روش اين پژوهش استنادي و استنباطي است و «راهبرد» اصلي آن بر «استدلال منطقي» تكيه دارد. نتيجه‌گيري: با ابتنا بر آنچه از سپهر عرفان ابن عربي مستفاد مي‌شود، يك اثر معماري نيز همچون كليت پديده‌هاي عالَم مي‌تواند زنده و ذومراتب باشد و بساطتي طولي در نظام هستي داشته باشد: از مرتبۀ ماهوي يا باطني تا نمود بيروني يا ظاهري. در اين ميان، باطن يا «جان معماري» را مي‌توان برابر با صورت مجرد آن در عالم ماهيات در نظر گرفت كه بدون شكل و ماده است و مبدأ وجودي معماري به شمار مي‌آيد؛ اين ماهيت تعيين‌كنندۀ ميزان زندگي اثر است و به‌نوعي علت وجودي‌اش به شمار مي‌رود؛ پس ميزان زندگي آثار معماري نسبي است. «جسم معماري» نيز برابر با ظهور اثر در عالم محسوس و در كالبد مادي است. اين مراتب صوري و معنايي با يكديگر وابستگي، سنخيت و ربط وجودي دارند و، به‌مثابة حلقه‌هاي يك زنجير، توأمان در يك اثر معماري حاضرند. نكتۀ ديگر آنكه مخلوق انسان، از جمله معماري، از باور دروني و نحوۀ نگرش وي به جهان هستي متأثر است. در حوزة عرفان، فهمي از عالم و پديده‌هاي آن ارائه مي‌شود كه در آن حضور حقيقت مطلق در لايه‌هاي پيدا و پنهانْ نقش اصلي را ايفا مي‌كند. پس از آنجا كه انسانِ پرورش‌يافته با هستي‌شناسي اسلامي با بينش طوليِ خود عالم را ذومراتب مي‌بيند، معماري اسلامي نيز به‌صورت زنجيره‌اي طولي ديده مي‌شود كه صورت محسوس آن با باطن و معنايش رابطه‌اي طولي و نسبتي وجودي پيدا مي‌كند. ضمن آنكه، در اين نگاه، صورت‌هاي معماري در ارتباط و تعامل با مبدأ هستي تفسير مي‌شوند، و همانند تمامِ ديگر پديده‌ها فضيلت معماري نيز بهره‌بردنِ كامل از وجود و اتّصاف به درجة بالايي از زندگي است. در واقع مي‌توان گفت كه معماران مسلمان، در تطابق با معارف هستي‌شناختيِ مد نظر خود، تلاش مي‌كنند كه از مجراي خلق اثري زنده و كمال‌يافته نقش‌پردازِ حقيقت شوند و معاني وجودي و تكويني را در قالب صور مناسب و مطلوب بيان كنند.

Problem statement: It is needless to say that Iran’s original Islamic architecture after several centuries is still catching the eyes and minds. To study this continuous influence and desirability, one of those items that seem to be important is the existence of forms, which can be frequently found in these works. It seems that some of these forms have always had validity and originality and represent particular concepts. But there are few studies in the theoretical literature as regards Islamic architectural works that are devoted to the study of the true relationship between these forms and meanings (from an ontological point of view). Research objectives: The present essay aims to provide the ground for understanding the true relationship between forms and meanings of architecture relying on the rich wealth of Islamic mysticism (intellectual school of Ibn Arabi). In doing so, it struggles to be an effort towards understanding the truth of architecture through the reading of sources of Islamic mysticism from the perspective of a more general horizon. Research method: This study is composed of two document-analysis-based and inferential parts and its main “strategy” is based on “logical argument”. Conclusion: Relying on the implications of Ibn Arabi’s mysticism, one can see an architectural work as a living and hierarchically existential entity just like the totality of the phenomena in the world. Thus conceived, an architectural work can be of vertical expansion in the system of the universe ranging from the essential or primordial level to the external or superficial level. Meanwhile, the essence or “spirit of architecture” can be considered to be its incorporeal form in the world of quiddities which has no form and matter and represents the existential origin of architecture insofar as this essential quality determines the life span of the work and in one sense, it is the very existential cause of the work as a whole. Then, the life span of architectural works is relative. “Body of Architecture” is also equal to the emergence of the work in the sensory world and material body. These formal and semantic levels are interdependent, co-originated, and existentially related and represent the rings of a chain and are continuously present in architectural work. The other point is that the thing that is created by man including architecture is influenced by his internal belief and perspective of the universe. In the mystical field, an understanding of the world and its phenomena is presented in which the presence of Absolute Truth plays the main role in evident and hidden layers. Then, since the man who has been cultivated by Islamic ontology with his vertical vision sees the world as a hierarchical entity, Islamic architecture is also seen as a vertical chain the sensory form of which is of a vertical and existential relation with its essence and meaning. Moreover, in this perspective, forms of architecture are interpreted in relation and interaction to/with the Origin of Existence and just like all other phenomena, the virtue of architecture has a perfect share of existence and a higher level of life. One can state that Muslim architects struggle in line with their ontological doctrines to design a living and perfect work as a mirror of Truth and express the existential and evolving meanings within the framework of an appropriate and desirable form.