جايگاه و تقسيمات علوم طبيعي در منابع طبقه‌بندي علوم دورۀ اسلامي و عوامل مؤثر بر آن

دانشمندان گذشته بر اين عقيده بودند كه طبقه‌بندي علوم كه بر اساس موضوع علوم و تشابه و تفاوت آنها با يكديگر انجام مي‌شود، تعليم و تعلّم آنها را آسان‌تر مي‌كند. طبقه‌بندي علوم در تمدّن‌هاي باستان به صورت عمومي، از جمله رده‌بندي كتاب‌ها، جانداران و پديده‌هاي طبيعي، و در تمدّن يونان باستان، به صورتي تخصّصي، مورد توجّه بوده است. در دورۀ اسلامي نيز كه به تببين، آموزش و طبقه‌بندي انواع علوم توجه ويژه‌اي شد، اين موضوع را تعريف كرده‌اند و اهدافي نيز براي آن برشمرده‌اند و حتّي طبقه‌بندي علوم را در شمار علوم دورۀ اسلامي آورده و منابعي نيز در اين باره تأليف شده است. با توجه به اهمّيّت علوم طبيعي در نزد دانشمندان و حكم389اي دورۀ اسلامي، آنها جايگاه اين علوم در ميان سلسله مراتب طبقه‌بندي علوم و نيز تقسيمات فرعي انواع آن را تعريف و تبيين كردند؛ منابعي كه به اين موضوع پرداخته‌اند فقط منحصر به منابع مربوط به طبيعيات نيست، بلكه آثار گوناگوني از فلسفه گرفته تا عجايب‌نامه‌ها و دائرهالمعارف‌هاي عمومي تأليف شده در دورۀ اسلامي، به اين موضوع پرداخته‌اند. البتّه عوامل گوناگوني بر نوع طبقه‌بندي‌ها تأثيرگذار بود؛ براي نمونه حكماي دورۀ اسلامي، به‌ويژه مشّائيان، ملاك‌هايي را كه ارسطو براي طبقه‌بندي علوم در نظر داشت، پيروي مي‌كردند. در رسائل اخوان الصفا، آثار ابن سينا و خواجه نصيرالدين طوسي و حتّي حكماي پيش‌تر در دورۀ اسلامي از جمله ابن مقفّع و ابن بهريز، اين تأثيرگذاري مشهود است. ديدگاه‌هاي ديني كه گاه با افكار فلسفي و عرفاني نيز در مي‌آميخت، عامل تأثيرگذار ديگري بود. اين موضوع در آثار غزالي و نصيرالدين طوسي نمود آشكار دارد. گاه نيز شرايط محيطي زندگي مؤلفان و يا تخصص و اشتغال آنها در مناصب حكومتي، بر معيارهاي آنها در طبقه‌بندي علوم مؤثر بود. براي نمونه، ابن سينا و انطاكي، به دليل آنكه پزشك و داروشناس بودند، دقيق‌تر از ديگر حكما، علوم طبيعي را طبقه‌بندي كرده‌اند. ابن فريغون و قلقشندي نيز به دليل نياز حاكمان وقت و منصبشان در دستگاه حكومتي، رويكردي عمومي و كاربردي براي درباريان در تأليفاتشان داشتند. رويكرد كاربردي، ساده و حتي مايل به خرافات در آثار دائرهالمعارفي و عجايب‌نامه‌ها باعث شد تا تقسيمات علوم در اين آثار، از اصول خاصي پيروي نكند.