دو رساله در اسطرلاب از ابوريحان بيروني

در مقالۀ حاضر به معرفي و بررسي كتاب في إخراج ما في قوّه الأسطرلاب إلي الفعل و مقاله في التطريق إلي استعمال فنون الأسطرلابات از ابوريحان محمد بن احمد بيروني (362 ح -442ق) پرداخته‌ايم. بيروني در اثر نخست به كاربرد اسطرلاب‌هاي معيار و در ديگري، كه فني‌تر از رسالۀ اول است و براي مخاطبان با سطح علمي بالاتر نوشته شده، به كاربرد اسطرلاب‌هاي معيار و ساختار و كاربرد برخي اسطرلاب‌هاي غير معيار پرداخته است. هر دو اثر شامل مطالب تاريخي و فني متعددي هستند كه در آثار ديگر با موضوع مشابه نيامده‌اند. در اين مقاله پس از اشاره‌‌اي گذرا به سرگذشت بيروني، مطالبي در بارۀ تسطيح گنج‌نگاشتي به عنوان اصول طراحي اسطرلاب آورده‌ايم و پس از آن تفاوت ساختاري اسطرلاب‌هاي معيار و غير معيار (شامل اسطرلاب‌هاي مركب) را، با اشاره به اسطرلاب‌هاي غير معياري كه بيروني در تطريق به آنها پرداخته است، شرح داده‌ايم. در ادامه، ضمن اشاره به مهم‌ترين موضوعاتي كه در رساله‌ها آمده است، اين دو رساله را به‌اجمال معرفي كرده‌ايم. در بخش بعدي مقاله، «اسطرلاب هلالي» را بر اساس توضيحات بيروني در تطريق بازسازي كرده‌ايم. اسطرلاب هلالي يكي از اسطرلاب‌هاي غير معيار است كه به جز تطريق و كتاب في عمل الأسطرلاب سجزي (كه شامل مطالبي بسيار مختصر در بارۀ ساختار اين اسطرلاب است) در هيچ رسالۀ اسطرلاب ديگري به آن پرداخته نشده است. سپس به تشريح مطالبي پرداخته‌ايم كه بيروني در تطريق دربارۀ «اسطرلاب زورقي» آورده است. اسطرلاب زورقي نيز نمونه‌اي ديگر از اسطرلاب هاي غير معيار است كه بر خلاف اسطرلاب‌هاي معيار، تصوير دايره البروج بر آن ثابت است، و به جاي عنكبوت شامل قطعه‌اي به شكل قايق است كه نقش افق متحرك را ايفا مي‌كند. در ادامه به شواهدي كه بيروني را مؤلف دو رسالۀ مذكور نشان مي‌دهند، تاريخ تأليف رساله‌ها، ويژگي‌هاي متني و نسخه‌هاي موجود از آنها پرداخته‌ايم. در پايان مقاله، جايگاه دو رسالۀ مذكور در مقايسه با آثار ديگر بيروني در اسطرلاب را بررسي كرده‌ايم.