مفتاح الخزائن حاجي زين العطار شيرازي: شناسايي منابع، تبارشناسي دست‌نويس‌ها و ارتباط آن با اختيارات بديعي

فهرست‌نگاران نسخ خطي و پژوهشگران معاصر عموماً مفتاح الخزائن را روايت مقدماتي اختيارات بديعي دانسته‌اند كه علي بن حسين انصاري مشهور به حاج زين العطار شيرازي در 767 قمري نوشته و بعدها در 770 قمري با حذف مقالۀ دوم و افزودن چهار باب به مقالۀ آخر، آن را به نام شهبانو بديع الجمال مظفري، اختيارات بديعي ناميده و بدو تقديم كرده است. گمان معاصرين بر مشابهت اين دو اثر چندان است كه حتي شماري ازمعاصران، گويا با يكي انگاشتن اين دو كتاب، اختيارات بديعي را تنها اثر شناخته‌شدۀ حاج زين العطار شيرازي انگاشته‌اند. در حالي كه هيچ يك از پژوهشگران هنگام اظهار نظر دربارۀ اين دو اثر حاج زين العطار به اين دست‌نويسي از مفتاح الخزائن دسترسي نداشته يا دست‌كم بدان مراجعه و استناد نكرده‌اند. با بررسي دست‌نويس‌هاي مفتاح الخزائن مي‌توان دريافت اين گمان رايج درست نيست و تفاوت‌هاي اين دو اثر بيش از آن است كه بتوان از يكي به مناسبت ديگري چشم پوشيد. تفاوت اين دو اثر نه فقط دركم و بيش شدن مقالات كه حتي در محتواي بسياري از مدخل‌ها نيز روشن است و پيداست كه نويسنده تغييراتي چشم‌گير در اثر نخست اعمال كرده است. در اين جستار نخست چندين دست‌نويس كه در فهرست‌هاي نسخ خطي، به اشتباه دست‌نويسي از مفتاح انگاشته شده‌اند از دست‌نويس‌هايي كه واقعاً دربردارندۀ متن كامل مفتاح الخزائن‌اند تفكيك شده‌اند. سپس با مراجعه به سه دست‌نويس‌هاي كهن مفتاح الخزائن و بيش از 20 دست‌نويس اختيارات بديعي، از يك سو دو منبع ناگفتۀ مفتاح يعني ابدال الادويه رازي و الصيدنه ابوريحان بيروني شناسايي شده است و از سوي ديگر با بررسي همۀ ارجاعات به نسبت پرشمار حاجي زين العطار به منابع ديگر مشخص شده است كه وي از ميان اين 22 منبع، فقط به منهاج البيان ابن جزله و الجامع ابن بيطار مراجعه كرده و بهره‌گيري او از منابع ديگر به واسطۀ همين دو اثر بوده است. همچنين با اثبات آميختگي محتواي مفتاح الخزائن و اختيارات بديعي در شمار چشمگيري از دست‌نويس‌هاي اين دو كتاب مشخص شده است كه فراهم آوردن ويراست انتقادي هر يك از اين دو، بدون مراجعه به كهن‌ترين دست‌نويس‌هاي اثر ممكن نخواهد بود. به‌ويژه از آن روي كه مشخص شده است كه حتي در دومين دست‌نويس كهن اختيارات بديعي، مدخل‌هايي به چشم مي‌خورد كه نه از آن اين كتاب، كه افزوده‌هايي از مفتاح الخزائن است.