شطح سبحانيِ بايزيد در ترازوي نقد صوفيان (بررسي تاريخي شطح سبحانيِ بايزيد و آراي شمس در اين باره)

Bayazid Sobhani’s Shath in the Sufi Court: A Historical Study of Bayazid Sobhani's Shath and Shams’ Views it

شطح و شطح‌گويي يكي از عناصر انكارناپذير در تصوف اسلامي است. خراسانيان از هواداران شطح بوده‌اند و بيشترين شطح‌ها نيز از صوفيانِ خراسان روايت شده ‌است. بايزيد بسطامي كه پيشواي خراسانيان است، شطح‌هاي بسياري بر زبان رانده است؛ يكي از مهم‌ترين آنها «سبحاني سبحاني ماأعظم شأني» است. به اين شطح در محافل صوفيانه بسيار توجه شد و مخالفان و موافقان بسياري پديد آورد. در اين پژوهش به بررسي سخنان مشايخ دربارة شطحيات بايزيد به‌صورت كلي و سپس شطح سبحاني بايزيد به‌صورت خاص پرداخته شده است؛ همچنين به آراي شمس تبريزي دربارۀ اين سخن بايزيد توجه مي‌شود. نگاه منتقدانة شمس در تصوف، به موضوع شطح نيز راه يافته و به‌ويژه شطحِ سبحانيِ بايزيد را از وجوه گوناگون بررسي و نقد كرده است. بررسي ديدگاه‌هاي شمس در اين باره نشان مي‌دهد او بر نظريات پيشينيان نسبت‌به اين سخن بايزيد آگاه بوده؛ اما به‌سبب خروج شطح از دايرۀ شريعت و عرف، آن را از گفتمان عرفاني خود خارج كرده است و از اين منظر، بايزيد و شطحيات او را نقد مي‌كند.

An ecstatic utterance (shath) is one of the undeniable elements in Islamic Sufism. Khorasanians have been supporters of shath and most of shaths have been narrated from Sufis of Khorasan. Bayazid Bastami, the leader of the Khorasanians, has mentioned many shaths, one of the most important of which is Sobhani Sobhani Ma'azam Shani. This shath was highly regarded in Sufi circles and created many opponents as well as proponents. Shams Tabrizi is among those who have paid attention to Bayazid's sublime shaths. Shams' critical view in Sufism has also been extended to the category of shath by examining the specificity of Bayazid’s shath from various perspectives. In the present study, the sayings of the elders about Bayazid's shaths, in general, and Sobhani Bayazid's shaths, in particular, are studied. Specifically, Shams Tabrizi's views on Bayazid's remarks have been examined. An examination of Shams’ views in this regard shows that he was aware of Bayazid’s predecessors’ views. However, by removing shath from the circle of Sharia and custom, he removes shath from the mystical discourse and criticizes Bayazid and his shaths.