عنوان مقاله :
جبر و اختيار از منظر عرفان و كلام
عنوان به زبان ديگر :
Determinism and Free Will from the Point of View of Theology and Mysticism
پديد آورندگان :
سلماني، علي پژوهشگاه علوم انساني و مطالعات فرهنگي، تهران، ايران , پورنامداريان، تقي پژوهشگاه علوم انساني و مطالعات فرهنگي، تهران، ايران
كليدواژه :
وجود , وحدت , قرب , نوافل , جبر , اختيار
چكيده فارسي :
جبر و اختيار همواره از مسائل مهم و بحث‌انگيز عقيدتي مسلمانان بوده و ازنظر تاريخي، اختلافات و داوري‌هاي متنوعي را در ميان انديشمندان كلام و فلسفه و عرفان دامن زده است. نظرية كلامي معتزله و اشاعره دربارة اين موضوع، با مسلّم‌‌دانستن مسئلة دوگانگي ميان انسان مكلَّف و حقّ مطرح مي‌شود؛ البته كوشش هريك سرانجام، به پاسخي متفاوت به مسئلة چگونگي رابطة انسان مكلَّف با خدا مي‌انجامد. متكلمان به استقلال خلق از حقّ معتقدند و به خلق و حقّ همانند دو حقيقت جدا از هم مي‌نگرند؛ آنان با اين پيش‌فرض‌ها كوشيده‌اند مسئلة جبر و اختيار را به‌گونه‌اي بررسي كنند كه هم ظواهر ادلّة نقلي و عقلي را ـ مبني‌بر امتناع حلول و وحدت حقّ و خلق ـ حفظ كنند و هم در توجيه بحث تكليف و جزاي اعمال دچار مشكل نشوند. عارفان با توجه به تجربه‌اي كه از شهود وحدت خود با وجود مطلق يا حقّ، در مقام قرب نوافل دارند، خوانشي ديگر از رابطة حقّ و انسان به دست داده‌اند. جبر و اختيار نزد متكلمان اسلامي يك اضافة مَقولي است كه ميان دو طرف مستقل يعني خدا و انسان مكلَّف برقرار مي‌شود كه دوگانگي آنها مسلّم فرض شده است. عارف با توجه به تجربة شهودي خود از شيوة ارتباط حقّ و خلق، مخلوقات را پرتوي از وجود مطلق مي‌داند؛ درنتيجه در ساية چنين وحدتي، تحقق اضافة مقولي را منكر است؛ زيرا اضافه مَقولي تنها ميان دو امر جدا از هم و مستقل تصور مي‌شود و عارفان با توجه به نظرية خود دربارة وجود، به تحقق چنين استقلالي در دو طرف رابطة حقّ و خلق معتقد نيستند. عارف مسئلة جبر و اختيار را در پرتو وحدت حقّ و عبد ـ كه در قرب نوافل آشكار مي‌شود ـ بررسي مي‌كند. در اين ديدگاه كه برخاسته از تجربة ذوقي است، عارف با توجه به مقام قرب نوافل ـ كه مستلزم فناي عارف و ظهور اوصاف حقّ در صفحة باطنش است ـ و فناي خود در حقّ كه در اين مقام حاصل مي‌شود، از نوعي جبر سخن مي‌گويد؛ اين جبر به‌سبب فناي اوصافِ عارف در وجود حقّ و جداشدن او از اوصاف بشري رخ مي‌دهد. در اينجا عارف به نفي اختيار خود مي‌پردازد كه صفتي از اصاف بشري است؛ نيز با توجه به ظهور اسماي حقّ در خود و اينكه آفرينش او بر صورت حقّ است، اختيار را مانند وصفي از اوصاف حقّ مطرح مي‌كند كه در او تجلي يافته است
چكيده لاتين :
Determinism and free will have always been among the most important and controversial issues of
ideology of Muslims. They have historically provoked various disputes and judgments among the
thinkers of theology, philosophy, and mysticism. The theological theory of the Mu'tazilites and
Ash'arites on this subject comes to the fore by acknowledging the issue of duality between the
obligated man and God. However, each endeavor ultimately leads to a different answer to the
question of how the obligated man is related to God. By presupposing independence of Man from
God and looking at them as two separate facts, theologians have tried to examine the issue of
determinism and free will in a way that they do not face any problems in justifying the discussion
of obligation and punishment for deeds in addition to preserving both the appearances of narrative
and rational arguments based on the refusal of reincarnation and unity of God and Man. By relying
on their intuitive experience of their unity with the absolute existence of God in the position of
nearness to the supererogatory (Nawafil), mystics have presented another presentation of the
relationship between Man and God. For Islamic theologians, determinism and free will are
reasonable additions to the two independent parties of God and the obligated human being, whose
duality is assumed to be certain, while mystics consider creatures as a ray of God’s absolute
existence according to their intuitive experience of the way of relation between God and Man. They
deny realization of a reasonable addition in the light of such a unity since a reasonable addition can
be only imagined between two separate and independent issues, while they do not believe in the
realization of such independence on both sides of the relationship between God and Man according
to their theory of existence. Mystics examine the issue of determinism and free will in the light of
the unity of God and slavery to Him, which is revealed in nearness to the supererogatory. In this
view, which arises from a chimerical experience, they speak of a kind of determination that occurs
due to separation from their own human attributes and annihilation in God considering the position
of nearness to the supererogatory. To achieve this position, such annihilation and appearance of
God’s attributes inside their hearts are required. Here, mystics deny their free will as an attribute of
human nature. Moreover, they introduce their own free will as a description of God’s attributes that
is manifested in them considering appearance of God’s names in their hearts and the fact that their
creation has been reflected in the form of truth.
عنوان نشريه :
مجله پژوهش هاي ادب عرفاني (گوهر گويا)
