تحوّلات برهان حدوث و قدم در مكتب حلّه متأخّر اماميّه

يكي از برهان‌هاي مشهور متكلّمان براي اثبات وجود خدا، برهان حدوث‌و ‌قدم است. تغيير مباني، روش و رويكردهاي متكلّمانِ مكاتب مختلف در بررسي مسائل كلامي موجب بروز تحوّلاتي در نحوۀ تقرير آنان از اين برهان شده‌ است. تطوّرات تاريخي برهان حدوث ‌و ‌قدم از موضوعات كمتر كاويده‌شده در تحقيقات كلامي به ‌شمار مي‌آيد. در مقالۀ حاضر با بررسي نگاشته‌هاي متكلّمان امامي مكتب حلّۀ متأخّر تقريرهاي چهارگانۀ آنان از اين برهان، شناسايي‌شده و ضمن مقايسۀ اين تقريرها با تقرير معروف برهان مزبور در مكتب حلّۀ متقدّم تحوّلات رخداده در صورت‌بندي مقدّمات برهان و روش اثبات آنها تبيين مي‌گردد. اين پژوهش تاريخي- تطبيقي نشان مي‌دهد كه استناد به «امكان ذاتي» موجودات به جاي «طريقة الأحوال» براي اثبات حدوث عالَم، لحاظ «امكان ذاتي» به جاي «حدوث امكاني» به‌عنوان علّت احتياج عالَم به خالق و نيز حذف اثبات «فاعل مختار بودنِ خداوند» از شمار مقدّمات برهان، از جمله تحوّلات مهمّي است كه در تقرير برهان حدوث‌ و ‌قدم در اين مكتب رخ‌ داده ‌است.