درآمدي بر مطالعات باستان جانورشناختي دوران اسلامي در شهر كهن نيشابور تا سدۀ هفتم هجري قمري

An Introduction to Archaeozoological Studies of Nishapur in the Islamic Period Up to the 7th H. /13th CE. Century

خراسان بزرگ و خراسان سياسيِ امروز ايران از ديرباز تاكنون بخش مهمي از تحولات تاريخي و فرهنگي بشري را رقم زده است. شهر نيشابور در سير تاريخي خود موقعيتي ويژه‌ داشته و يكي از مهم‌ترين مراكز سياسي و اقتصادي و فرهنگي در شرق جهان اسلام بوده است. نيشابور به اتكاي موقعيت تاريخي و طبيعي، از دورۀ ساساني تا پايان دورۀ قاجار، باوجود فجايع فراواني كه بر آن وارد شد هرگز از حيات باز نايستاد و ازطرف شرق به غرب گسترش يافت و شواهد آن‌را بر گسترۀ وسيعي به‌جاي گذاشت. وابستگي تنگاتنگ شهر و روستا و اهميت زراعت و دامپروري، در معيشت منطقه از ديرباز ازجمله ويژگي‌هاي پهنه نيشابور بوده است. كهن‌دژ نيشابور، هستۀ اوليۀ شكل‌گيري شهر ساساني و مركز حكومتي نيشابور از اهميت ويژه‌اي برخوردار است. يكي از اولين مجموعه‌هاي جانوري كهن‌دژ از كاوش هيأت مشترك ايران و فرانسه در سال‌هاي 1384 و 1385 به‌دست آمده است. در اين كاوش‌ها 2.470 قطعه استخوان به‌دست آمد كه با رويكرد پژوهش‌هاي باستان‌جانورشناختي براي اولين‌بار مطالعه و نتايج آن در اين مقاله بررسي شد. بخش عمدۀ اين بقايا مربوط به سده‌هاي نخستين دوران اسلامي تا پيش از تهاجم مغول بوده و بخش اندكي، با استناد به نتايج آزمايش‌هاي سن‌سنجي مطلق، متعلق به دورۀ ساساني و پيش از آن است. هدف از نگارش اين مقاله، بررسي بقاياي جانوري كهن‌دژ بر‌اساس مطالعات باستان‌جانورشناسي و استفاده از منابع مكتوب براي شناخت بهتر اقتصاد معيشتي اين شهر در دوران اسلامي، به‌ويژه تا تهاجم مغول است. علاوه‌بر اين، تلاش شد تا گونه‌هاي مورد بهره‌برداري در شهر‌كهن نيشابور چه در تغذيه و چه در شبكۀ حمل‌و‌نقل درون‌منطقه‌اي و برون‌منطقه‌اي شناسايي شود. نتايج نشان مي‌دهد كه گوسفند و سپس بز در درجۀ اول اهميت قرار داشته و از پشم گوسفند طي سده‌هاي دوم تا ششم هجري‌قمري در توليد منسوجات بهره‌وري مي‌شده است.

The first faunal collection of Kohandež was discovered during excavations of joint Iranian-French expedition in 2004 and 2005. Nearly 2470 pieces of animal bones were found in these excavations. This paper presents the results of archaeozoological studies on the collection. The main volume of the remains could be dated to the early Islamic period up to the 7th H./13th CE, and a small portion, based on the results of absolute dating, belongs to the Sassanid as well as the late Parthian period. This paper aims to identify the exploited animals Nishapūr by re-identifying the animal based human diet and the role of livestock and stockbreeding in various aspects of the local society such as diet, farming, trade, and transportation. The results indicate that sheep and goat were in the most exploited animals for both meat and secondary products such as milk and in particular wool for the textile industry.