بررسي مساجد اوليه اسلامي و تحليل عوامل و عناصر پايدار آنها

معماري شاخه‌اي از فنون و هنر تمدن بشري است كه در هزاره‌هاي متمادي تا به امروز، به‌صورت خاص، مورد توجه جوامع انساني قرار گرفته است. در ميان شاخه‌هاي معماري، ساخت بناهاي مذهبي از جايگاه ويژه‌اي برخوردار است. معماري در ايران از سابقۀ هزارساله برخوردار است كه در طول زمان و تحت تاثير عوامل مختلف جغرافيايي و فرهنگي شكل گرفته و تكامل يافته است. ايران با تجارب غني و معماري پيشرفته و ريشه‌دار، در قرن اول هجري، در زمان حكومت ساسانيان، مغلوب اعراب تازه مسلمان شد كه در نتيجۀ آن، بسياري از ايرانيان زرتشتي، به اسلام گرويدند و ساخت مساجد متعدد جانشين ساخت آتشكده‌ها شد. معماري اعراب در ابتدا تحت تاثير معماري ايراني و بيزانسي بود؛ درنتيجۀ تصرف بين النهرين و ايران به‌وسيلۀ اعراب، هنر و معماري ايراني در قالب معماري اسلامي به‌شدت گسترش و تداوم يافت و مساجد بي‌شماري در گوشه كنار ايران ساخته شد كه امروزه تنها آثار اندكي از آنها بر جاي مانده است. پژوهش حاضر سعي دارد تا به تحليل عوامل و عناصر پايدار مساجد اوليه اسلامي مطابق با مستندات موضوعي بپردازد. روش تحقيق در اين مقاله، روش استقرائي و شيوۀ نگارش و تدوين آن به‌صورت توصيفي-تحليلي است. استخراج اطلاعات و داده‌ها نيز به‌صورت كتابخانه‌اي و ميداني صورت گرفته است. نتايج حاصل از تحقيق نشان مي‌دهد كه بين عناصر و عوامل جغرافيايي هر منطقه و مولفه‌هاي ديني و فرهنگي آن با معماري برآمده از آموزه‌هاي دين اسلام ارتباط تنگاتنگ و ناگسستني وجود داشته است. اين اثرگذاري تا جايي است كه به جرات مي‌توان ادعا كرد، عمدۀ عناصر و مولفه‌هاي ساخت مساجد و سازه‌هاي معماري غير بومي در ايران، تحت تاثير جغرافيا، عوامل و عناصر جغرافيايي و فرهنگ بومي هر منطقه بوده است.

Architecture, a branch of techniques and art of human civilization, has been the focus of human societies for many millennia. Among the branches of architecture, the construction of religious buildings has a special place. Architecture in Iran has a history of thousands of years, which has been formed and evolved over time under the influence of various geographical and cultural factors. Iran, with its rich experiences and advanced and rooted architecture, was defeated by the new Muslim Arabs in the first century AH, during the Sassanid era, as a result of which many Zoroastrian Iranians converted to Islam, and the construction of numerous mosques replaced the construction of fire temples. Arab architecture was initially influenced by Iranian and Byzantine architecture; since Mesopotamia and Iran was occupied by the Arabs, Iranian art and architecture greatly expanded in the form of Islamic architecture, and countless mosques were built in the corners of Iran, of which only a few traces remain today. The present study tries to analyze the factors and influential elements of early Islamic mosques in accordance with thematic documents. This is a descriptive-analytical research that was conducted using inductive method. Information and data collection was done in the form of library sueveys and field studies. The results of the research showed that there was a close and inseparable relationship between the elements and geographical factors of each region and its religious and cultural components with the architecture derived from Islam. This influence is so far that it can be boldly claimed that the main elements and components of the construction of mosques and non-native architectural structures in Iran have been influenced by geography, geographical factors and elements and the native culture of each region.