بررسي سفال اواخر عصر آهن در منطقه‌ي شمال‌غرب ايران با تكيه بر گونه‌ي سفاليِ موسوم به "سبك مثلثي"

”A Study on the Late Iron Age Pottery in Northwestern Iran, Based on a Typical Pottery Called “Triangle Ware

مسألۀ «سفال مثلثي» اواخر عصر آهن و تاريخ‌گذاري آن با وجود تجديدنظرهاي متعدد، هنوز هم با ابهامات و تناقضاتي همراه است كه موجب ناهم‌خواني در گاهنگاري محوطه‌‌هاي دورۀ مذكور در منطقۀ شمال‌‌غرب ايران شده است. در اين نوشتار با هدف از بين‌‌بردن ناهم‌خواني‌هاي موجود، اقدام به بازبيني همه‌‌جانبۀ مسألۀ سفال مثلثي شده و اين پرسش مطرح است؛ در منطقۀ شمال‌‌غرب ايران كدام‌يك از گونه‌‌‌هاي سفالي مرتبط با سبك سفال مثلثي اواخر عصر آهن رواج داشته و هر يك از اين گونه‌‌ها قابل انتساب به چه مقطعي از تاريخ منطقه است؟ براي اين كار ابتدا تاريخچۀ كوتاهي از چگونگي شكل‌‌گيري نظرات مرتبط، ارائه شده و سپس بافت باستان‌‌شناختي سفال مثلثي در محوطۀ حسنلو مورد بازبيني قرار گرفته است. در ادامه به‌صورت مستقل و بدون توجه به بافت‌‌هاي لايه‌‌نگاشتي يافته‌‌هاي سفالي، يك گونه‌‌شناسي تطبيقي و گاه نگاري جديد از سفال‌هاي مثلثي ارائه شده است. نهايتاً طبقه‌بنديِ حاصل از دو بخشِ قبل كه مربوط به شمال‌‌غرب ايران است براي تطبيق با يافته‌‌هاي هم‌‌زمانِ خود در نواحي جنوبي‌‌تر در ايرانِ غربي استفاده شده و به‌نتايجي در رابطه با سبك‌‌هاي سفال مثلثي و دوره‌‌هاي رواج اين نوع سفال منجر شده است. در نتيجۀ اين پژوهش، سبك‌‌هاي سفاليِ موردبحث به‌شكل جديدي تفكيك شده و گونۀ سفالي «مثلثي-دالبري كلاسيك» كه پيش‌تر با گونۀ مثلثيِ كلاسيك در ظروف كلاسيك و هم‌چنين با سفال‌هاي منقوش دالبُري درهم آميخته و موجب سردرگمي شده بود، معرفي شده است؛ بدين‌ترتيب درك ما از دوره‌‌هاي استقراري حاوي اين سفال‌ها نسبت به قبل واضح‌‌تر خواهد شد و تمايز مواد فرهنگي دوره‌هاي متفاوت آن قابل فهم شده و در نتيجه مي‌‌توان توالي استقراري محوطه‌‌هاي حاوي اين سفال‌ها، به‌ويژه در منطقۀ شمال‌‌غربي ايران را به‌صورت دقيق‌تر به‌دست آورد. به‌عنوان مثال، مي‌توان گفت يافته‌‌هاي لايۀ فرسايشي و غيراستقراريِ 3الف در محوطۀ حسنلو نشانه‌‌هايي از تمام دورۀ تاريخيِ پس از اورارتو تا دورۀ سلوكي را در خود دارد. هم‌چنين در محوطۀ زيويه در اواخر عصر آهن، علاوه‌بر مواد فرهنگي اصلي دورۀ مانّا نشانه‌هاي اندكي از سفال‌هاي دورۀ بعد را مي‌توان مشاهده كرد؛ هرچند كه وجود اين سفال‌ها لزوماً نمي‌تواند به معني وجود استقرارهاي گستردۀ هم‌زمان با آن‌ها در محوطه باشد.

The matter of the pottery tradition so-called “Triangular Ware” of the late Iron Age and its dating, despite numerous re-examinations and revision by the scholars, still has some ambiguities and inconsistencies. This causes an incongruity of dating the Iron Age sites of this region. This paper presents a new insight into the Iron Age Triangle Ware of the region and reviews all aspects of this pottery tradition. The main question is in which periods and how long this pottery tradition was common in Northwestern Iran and what is the position of this special ware among the pottery assemblages of the late Iron Age in this region? Based on the typology of the Triangle Ware found at the sites of Hasanlu, Ziwiyeh and Bukan area, we found out that these potteries belong to some diagnostic types of wares in consecutive historical periods from the late 7th to the 4th and 3rd centuries BC. The beginning and the end of this date corresponds to the time span attributed to 350 years erosion deposits of Hasanlu IIIa, indicating the presence of three pottery styles in this layer. The final results of the study are proposed as follows: First, the Classic Triangle pottery (Mannaean pottery) which was common in the southern part of the Lake Urmia basin dates back to the late 7th and early 6th century BC. Second, Yellow-Brown-Orange Pottery in Median-Early-Achaemenid period, and at the same time, the monochrome and bichrome “Triangle-Festoon Ware” that is introduced as a latest kind of the Triangle Ware, are traced back to Late Median and Early to Middle-Achaemenid period in Western Iran. Third, Western Triangle Ware (non-Classic Triangle Ware), is prevailing in the mid-late Achaemenid period, and lasts until 275 BC. Identifying this pottery with the Classic Triangle-Festoon Ware in the Western Iran shows an overlap between them in the early 5th century B.C.