تبيين ساختارهاي اجتماعي جامعۀ عصر آهن گورستان مسجد كبود تبريز

Explaining of the Concepts and Social Symbols (Social Structure) of the Iron Age Societies; Case Study: Tabriz Blue Mosque Cemetery

باستان‌شناسي اجتماعي، شاخه‌اي از باستان‌شناسي است كه داده‌ها را از منظر جامعه‌شناسي مورد بحث قرار داده و ساختار اجتماعي، رفتار اجتماعي و روند تكامل جوامع گذشته را مطالعه مي‌كند؛ اين شاخه، هم‌چنين به تحليل و تفسير نظام‌هاي اجتماعي گذشته براساس بقاياي مادي برجاي مانده از آن‌ها مي‌پردازد. در مورد گورستان‌ها اين گرايش باستان‌شناسي، مجال بحث بيشتري دارد؛ چراكه گورستان‌ها به نوعي آينۀ تمام نماي عصر خود هستند. در عصر آهن به‌دليل رواج تدفين گورستاني در اكثر مناطق ايران، بحث‌هاي مربوط به نوع اجتماع، اعتقادات و مذهب مردمان آن عصر نيز قوت مي‌گيرد. در اين گورستان‌ها، ساختار چينش قبور و اشياء درون آن‌ها داراي مفاهيم و نمادهايي است كه مي‌تواند بخشي از ابهامات موجود درخصوص فرهنگ مردمان عصر آهن را برطرف كند. گورستان عصر آهن مسجد كبود (با نام محلي «گؤي مچيد»)، يكي از مهم‌ترين اين گورستان‌هاست كه داده‌هاي مطالعاتي اين پژوهش بر كاوش‌هاي اين گورستان استوار است. اين محوطه براي اولين‌بار در سال 1378 ه‍.ش. توسط معتمدي و از سال 1379 تا 1382 ه‍.ش. به‌مدت چهار فصل توسط نگارندۀ اول، مورد كاوش قرار گرفت و درمجموع 108 گور طي اين كاوش‌ها مطالعه شده است. پرسش‌هاي پژوهش عبارتنداز: نشانه‌هاي وجود رتبه‌بندي يا طبقات اجتماعي در گورستان عصر آهني مسجد كبود تبريز چيست؟ فرضيۀ مطرح شده اين است كه تفاوت در ساختار معماري قبور از نظر فرم و مصالح، تنوع و تعدد اشياء و نحوه چيدمان آن‌ها در داخل گور از نشانه‌هاي موجود جهت طبقه‌بندي نسبي رتبه‌هاي اجتماعي در اين گورستان است. در اين پژوهش،‌ تلاش گرديده با توجه به تنوع ساختاري قبور در فرم و مصالح و هم‌چنين اشياء تدفيني به مطالعۀ تمايزات اجتماعي افراد دفن شده، پرداخته شود. مقايسۀ ساختار و گورآوندهاي قبور نشان مي‌دهد، با توجه به اين‌كه در كنار اجساد برخي از قبور از اشياء تدفيني شأن‌زا و هم‌چنين اشياء تدفيني ساده استفاده شده درحالي‌كه در برخي از قبور هيچ شيئي قرار داده نشده و حتي گاه، سازه‌اي براي آن‌ها تعبيه نشده است؛ لذا مي‌توان بر اين‌اساس به رتبه‌بندي نسبي موقعيت اجتماعي اجساد پرداخت و يا به معيارهايي كه براي تعيين رتبۀ افراد در زمان زندگي به‌كار مي‌رفته‌اند، اشاره كرد.

Social Archaeology is a branch of Archaeology that discusses on data from the perspective of sociology, and studies the structure of past societies and their evolutionary process. In the Iron Age, due to the prevalence of the cemeteries in most parts of Iran, discussions about the kind of community, beliefs and religion of the people of that societies are also gaining strength. In these cemeteries, the structure of the graves and objects inside them (grave goods) has concepts and symbols that can resolve some of the existing confusion about the culture of the peoples of the Iron Age. The cemetery of Blue Mosque (locally called Göy Meçid or Kabood Mosque) is one of the most important of these cemeteries. The objects which obtained from this cemetery graves due to the variety in type and the difference in theire Abundance, represent the social distinctions of buried persons. Comparison of the structure of graves and of the graves goods indicated that some of them have more valuable and objects than other graves, and as a result their social status is high, while in some graves no objects have been placed. Based on these cases, they can indicated to socially ranked and referred to the criteria used to determine the rank of individuals in their lifetime.