تبيين و بررسي نظام زندان و حبس در ايران قرون پنجم و ششم هجري بر اساس روش تبارشناسي فوكو

زندان يكي از كهن ترين اشكال تنبيه و برجسته ترين مكانِ طرد در تاريخ جوامع بشري است كه تشكيلات بيروني و سازوكار دروني آن، از جامعه اي به جامعۀ ديگر و از دوره اي به دورۀ ديگر تغيير مي كرده است. اشكال مختلف زندان و موقعيت برجستۀ مكان زندان در ساختار كالبدي شهرهاي ايراني ـ اسلامي و استفادۀ مكرر از مجازات حبس در مورد محكومان در تاريخ ايران در قرون پنجم و ششم هجري، اين پرسش را برمي انگيزاند كه زندان در كجاي نظام حقوقي ـ قضائي قرار مي گرفت و سازوكار دروني آن چگونه بوده است. مقالۀ حاضر بر آن است با رويكردي توصيفي ـ تحليلي و با الهام از مطالعات ميشل فوكو، به بررسي نظام زندان و حبس بپردازد و توصيفي كامل از آن در دورۀ مزبور ارائه كند. در پايان، چنين نتيجه گرفته شد كه زندان به مثابۀ مكانِ طردْ در دل يك شبكه بندي دقيق فضاي شهري و قلمروي قرار داشت كه از طريق جاي دادن زندانيان به بهترين شيوۀ تقسيم بندي هاي دوتايي و توزيع تفاوت گذارانۀ زندانيان را بازنمايي مي كرد. زندانيان محاكم حقوقي ـ قضائي بر اساس جرم، نوع و ميزان محكوميت، جنسيت، سن، جايگاه تشكيلاتي و غيره، تنها با گذراندن دوران محكوميت و يا استفاده از ساير ابزارهايي كه نظام حقوقي ـ قضائي مبتني بر فقه اسلامي در اختيار او مي گذاشت، قادر به بازگشت به جامعه بود؛ اما زندانيان سياسي ـ امنيتي كه به ارادۀ قدرت سياسي گرفتار حبس شده بودند، اگر تا مرگ در حبس نمي ماندند، آزادي شان در گرو عفو يا مرگ حاكم و سلطان بود.