مطالعۀ تطبيقي متن و تصاوير ابوبكر و امام علي(ع) در نسخ جامع‌التواريخ ايلخاني و تيموري

A Comparative Study between the Texts and Images of Abu Bakr and Imam ‘Ali in the Ilkhanid and Timurid Copies of the Jamiʿ al-Tawarikh

امروزه، چهار نسخه "جامع‌التواريخِ" توليدشده تحت نظارت خود رشيدالدين فضل‌‌الله در آغاز سده هشتم/چهاردهم باقي مانده‌اند؛ سه نسخه به زبان فارسي و يك نسخه به زبان عربي. حدود يك قرن پس از كتابت، هر چهار نسخه در تملك شاهرخ پادشاه تيموري بوده‌اند. از آنجايي كه اين كتب ناقص بوده‌اند، شاهرخ به مورخ دربار خويش حافظ ابرو مي‌فرمايد كه نسخه‌هاي فارسي را تكميل كند. در روند تكميل يكي از نسخ، تغييراتي قابل‌تأمل هم در متن و هم در تصاوير آنها صورت مي‌گيرند. از آنجا كه تيموريانِ حنفي‌مذهب به سختگيري‌هاي مذهبي شهره بودند، مطالعه دست‌كاري‌هاي آنان در بخش تاريخ صدر اسلام "جامع‌التواريخ" اهميت فراواني دارد. اين مقاله كه حاصل بررسي اصل نسخه‌ها در كتابخانه كاخ توپكاپي است، با بهره‌گيري از مطالعه كتابخانه‌اي و نسخه‌شناختي، و به روش‌هاي تطبيقي و تاريخي انجام شده است. يكي از اهداف اين نوشتار در حوزه متن‌شناسي، تبيين ضرورت توجه به تاريخچه نسخ خطي و مهاجرت‌هاي آنها در روند تصحيح متون است. در حوزه تصوير نيز به مطالعه تطبيقي تصاوير افزوده‌شده به اين نسخه‌ها در دوره‌هاي ايلخاني و تيموري پرداخته مي‌شود. مهم‌ترين سؤالات مطرح در اين راستا از اين قرار هستند؛ حافظ ابرو تا چه ميزان و در چه بخش‌هايي از متن "جامع‌التواريخ" دست‌كاري كرده است؟ در فرآيند بررسي تصاوير خلفاي راشدين، كدام خليفه اهميت بيشتري براي تيموريان داشته است و چرا؟ يكي از يافته‌هاي اين تحقيق نشان مي‌دهد كه جديدترين چاپ "جامع‌التواريخ"، در حقيقت "مجمع‌التواريخ" اثر حافظ ابرو بوده كه به اشتباه نوشته رشيدالدين دانسته شده است. همچنين مي‌توان گفت كه در نسخه‌هاي جامع‌التواريخي كه توسط حافظ ابرو تكميل شده‌اند، تأكيد بيشتري بر روي ابوبكر وجود دارد كه اين تأكيد هم در دست‌كاري‌هاي حافظ ابرو در متن مشهود است و هم در تصاويري كه از خلفاي اربعه ترسيم شده است.

Among the Jamiʿ al-Tawarikh manuscripts produced in the Rabʿ-i Rashidi, four copies have survived: one in Arabic and three in Persian. A century after their transcription, all these manuscripts were in the possession of the Timurid ruler, Shahrukh. Since these manuscripts were incomplete, Shahrukh ordered Hafiz-i Abru to complete the Persian copies. In the process of completion of one of these codices, considerable changes were made both in the text and the images. Since the Timurids were staunch followers of Sunnism of the Hanafite school of jurisprudence, the study of their manipulation in the section on the early Islamic history would have been of great significance. This investigation, which is a result of the examination of the original manuscripts held in the Topkapı Palace Library, was conducted with the application of comparative and codicological methods. In a textual examination, it explains the importance of codicological studies of the manuscripts, their life history and migrations for the process of their edition. This paper also compares the images added to these codices in the Ilkhanid and Timurid periods. The main questions are as follows: To what extent has Hafiz-i Abru manipulated the text of the Jamiʿ al-Tawarikh? Among the images of the Rashidun Caliphs, which caliph was more important to the Timurids and why? Some evidence shows that the recent printed edition of the Jamiʿ al-Tawarikh is in fact Hafiz-i Abru’s Majmaʿ al-Tawarikh that has been mistakenly identified as Rashid al-Din’s work. As a result, it can be stated that in the manuscripts completed by Hafiz-i Abru, there is a certain emphasis on Abu Bakr. This is evident in Hafiz-i Abru’s manipulation of the text, as well as in the images depicting the Rashidun Caliphs.