پيرنامه‌هاي ماوراءالنهر و سير مقامات‌نويسي طريقت خواجگان در قرون ششم تا هشتم هجري قمري

در قرون ششم تا هشتم، در خطۀ ماوراءالنهر، پنج پيرنامه به زبان فارسي تأليف شده است و هر پنج پيري كه دربارۀ احوال آنها كتاب نوشته اند در گروه خواجگان قرار دارند. اين آثار عبارت اند از رسالۀ صاحبيه، مقامات عبدالخالق غجدواني، مقامات عارف ريوگري، انيس الطالبين و عدةالسالكين، و مقامات حضرت خواجۀ نقشبند. در اين مقاله كوشش شده تا ويژگي ها، تأثيرگذاري ها و تأثيرپذيري هاي مؤلفان و سير تحول اين آثار بررسي شود. پس از بررسي شيوۀ پيرنامه نويسي مؤلفان و بيان ويژگي هاي آثار، مشخص شد پيرنامه هاي ماوراءالنهر وجوه اشتراك زيادي با يكديگر دارند. تمام پيرنامه هاي ماوراءالنهر به زبان فارسي نگاشته شده اند، درحالي كه در ميان پيرنامه هاي خطۀ فارس و خراسان، به ويژه آثار فارس، پيرنامه هاي بسياري به زبان عربي ديده مي شود. با توجه به شباهت هاي فراوان مقامات غجدواني و مقامات خواجه يوسف همداني به رسالۀ صاحبيه اين احتمال وجود دارد كه پيرنامه نويسان متأخر از نگاشتۀ عبدالخالق غجدواني دربارۀ ابويوسف همداني تأثير پذيرفته باشند. برخلاف پيرنامه هاي سرزمين هايي مانند فارس و خراسان، كه نويسندگان آن از شواهد شعري به دو زبان فارسي و عربي استفاده كرده‌اند، تمام ابياتي كه در پيرنامه هاي بخارا آمده به زبان فارسي است. در بيشتر پيرنامه هاي اين سرزمين از زنان ياد شده و در آنها زن از جايگاهي والا برخوردار است.