كليدواژه :
پيكره‌بندي , مسجد-مدرسه , دوره صفوي , دوره قاجار
چكيده فارسي :
با وجود اينكه قبل از اسلام هر كدام از فعاليت‌‌هاي آموزشي و عبادي مستلزم برخورداري از فضاي كالبدي ويژه خود بوده اند، در قرون اوليه بعد از اسلام، فضاهاي عبادي به عنوان عملكرد ثانويه به سمت آموزش متمايل گشته اند. از دوره سلجوقيان لازمه وجود فضاهاي آموزشي به صورت اختصاصي مطرح گشته و در دوره‌هاي بعد نيز پيگيري شده و در عصر صفويه به اوج خود رسيده است. تعداد زيادي از اين مدارس تمايل به مجاورت و ادغام با مساجد داشته اند. قطعا گستردگي زمان و مكان تاسيس اين آثار، سبب برخورداري از تنوع بسيار در مشخصات كالبدي آن‌ها شده است. اين تحقيق جهت تبيين ساختار، نسبت و ميزان پيوند حوزه فضاي آموزشي و فضاي عبادي در مسجد-مدرسه‌ها در دو دوره قاجار و صفويه با هدف پاسخگويي به اين سوال شكل گرفته است كه پيكره بندي دو كالبد مسجد و مدرسه نسبت به هم چگونه شكل گرفته و اين موضوع از چه متغيرهاي فيزيكي در هر كدام از دو دوره تبعيت مي‌نموده است. تحقيق با استفاده از تركيب روشهاي توصيفي ـ تحليلي و مقايسه تطبيقي انجام گرديده است. بدين منظور 43 مسجد-مدرسه مربوط به دوره صفوي و قاجار انتخاب و متغيرهاي نوع دسترسي به دو فضا، نسبت ارتباط دو فضا با هم و با فضاهاي بينابيني مشترك مانند حياط و ايوان و هم چنين موقعيت قرارگيري دو فضا در سطح و نسبت مساحت فضاي مسجد و مدرسه در هر يك بررسي گرديده است. تعداد بيشتري از نمونه‌هاي مورد بررسي در هر دو دوره صفوي و قاجار، براساس بيشترين و ساده ترين حد مجاورت و هم پيوندي شكل گرفتهاند. در اين نمونه‌ها دسترسي به دو فضا از يك ورودي مشترك صورت گرفته، هر دو فضا در يك سطح ساخته شده و در اطراف يك حياط مشترك قرار گرفته اند و اين متاثر از نسبت فضاي مسجد و مدرسه در ساختار كلي فضا نبوده است.
در دوره صفوي دو فضا پيوند زيادي با هم داشته و به سادگي در مجاورت حياط با ورودي و دسترسي مشترك شكل گرفتهاند. در دوره قاجار تنوع پيكره بندي بيشتر شده و دو فضا به سمت استقلال بيشتري پيش رفته اند، با اين وجود هيچگاه ارتباط دو فضا مطلقا قطع نشده است.
چكيده لاتين :
Although before Islam each of the educational and worship activities required to have their own physical space, in the early centuries after Islam, places of worship tended to education as a secondary function. From the Seljuk period, the need for educational spaces has been specifically observed and has been followed in later periods and has reached its peak in the Safavid era. Many of these schools tended to be adjacent to mosques. Certainly, the extent of the time and place of establishment of these buildings has caused a great variety in their physical characteristics. This research has been formed to explain the structure, ratio and extent of the connection between educational space and worship space in mosque-schools in the two Qajar and Safavid periods with the aim of answering the question that the configuration of two bodies of mosque and school in relation to How it was formed and what physical variables this issue followed in each of the two periods. The research was conducted using a combination of descriptive-analytical methods and comparative comparison. For this purpose, 43 mosques-schools related to the Safavid and Qajar periods were selected and the variables were the type of access to the two spaces, the relationship between the two spaces and common intermediate spaces such as courtyard and porch, as well as the location of the two spaces on the level and the ratio of mosque area and the school is reviewed in each. Most of the studied samples in both Safavid and Qajar periods have been formed based on the maximum and simplest extent of proximity and interconnection. In these examples, access to two spaces was made from a common entrance, both spaces were built on the same level and located around a common courtyard, and this was not affected by the ratio of mosque and school space in the overall structure of the space.
In the Safavid period, the two spaces were closely connected and were simply formed near the courtyard with a common entrance and access. During the Qajar period, the variety of configurations increased and the two spaces progressed towards greater independence, however, the connection between the two spaces was never severed.
