نسبت‌سنجي ميان زمان نگارش و موضوعات رديه‌نگاري‌هاي شيعيان (تا نيمۀ اول قرن پنجم هجري)

اگرچه عموم رديه‌نويسي‌هاي متقدم ازميان‌رفته‌اند، بررسي نام‌هاي اين نگاشته‌ها مسير جديدي در اختيار محقق قرار مي‌دهد تا به كشف و خوانش تاريخ فكري و جريان‌شناسي جامعۀ اسلامي بپردازد. جريان‌هايي كه برخي تا به امروز نيز تعيين‌كنندۀ بنيان‌هاي اعتقادي مذاهب اسلامي‌اند و لذا شناخت آن ها از زواياي مختلف حائز اهميت است. اين پژوهش متكي ‌بر منابع مكتوب و متمركز بر رديه‌نگاري كلامي فرق شيعي بر اساس فهارس متقدم يعني رجال نجاشي، طوسي و فهرست نديم است. كميت‌سنجي اطلاعات رديه‌ها، سنخ‌شناسي سه‌گانۀ برون‌ديني، برون‌مذهبي و درون‌مذهبي و فراواني‌سنجي آن ها از ابزار كارآمد اين تحقيق‌اند كه مي‌توان به كمك آن ها نوع منازعات حاكم بر جامعۀ اسلامي را سنجيد. حاصل امر نشان مي‌دهد كه اكثر رديه‌نگاران امامي‌اند و رديه‌نگاري در حوزۀ برون‌ديني چندان مدنظر متكلمان نبوده است. در رديه‌هاي برون‌مذهبي بيش از همه معتزليان محل نقد و رد بوده‌اند و در رديه‌هاي درون‌مذهبي، جريان غلات و با درصدي اختلاف، واقفي‌ها و جريان‌هاي مختلف امامي. توليد رديه در قرن سوم در همۀ سنخ‌ها بيش از ساير قرون است كه نشان‌دهندۀ بستر سياسي‌اجتماعي مستعد در مناظرات فكري ميان فرقه‌ها و شكل‌گيري ادبيات انتقادي بين آن هاست. در قرن چهارم علي‌رغم كاهش رديه‌نگاري، رديه‌هاي برون‌مذهبي تغييري نكرده است و رديه بر معتزليان بيشتر نيز شده است. اين نشان مي‌دهد كه افول دوران طلايي معتزله، بازتاب افكار و عقايد آن ها را تا مدت‌ها بعد در جامعۀ اسلامي كم نكرد و متكلمين عقل‌گراي امامي همچنان به رد و نقد آرا آن ها مشغول بوده‌اند. موضوع امامت در محوريت اين رديه‌ها قرار گرفته است.