استفاده از شعر به‌مثابۀ منبع تاريخي؛ بررسي مقايسه‌اي تاريخ‌نگاري‌ رواديان آذربايجان در ديوان قطران تبريزي و منابع تاريخي اسلامي

پژوهش حاضر با بررسي مقايسه‌اي نحوۀ روايت تاريخ رواديان در منابع تاريخي و ديوان قطران تبريزي، شاعر دربارِ شماري از فرمانروايان اين سلسله، به بررسي تطبيقي اين روايت‌ها در يك دورۀ تاريخي مشخص مي‌پردازد. مسئلۀ اصلي اين پژوهش، نشان‌دادن اهميت روايت شاعرانۀ قطران براي تكميل، توسعه و تصحيح گزارش‌هاي منابع تاريخي از دورۀ رواديان است. با توجه به دوري آذربايجان از مركز خلافت عباسي و استقلال نسبي رواديان از آل‌بويه و سلجوقيان، روايت منابع تاريخي از آن ها كوتاه، مقطعي و فاقد پيوستگي زماني و مكاني است. افزون بر آن، اين روايت از حوزۀ سياسي و نظامي فراتر نمي‌رود و تنها مقاطعي را در بر مي‌گيرد كه بخشي از وقايع رواديان به عباسيان، آل‌بويه و سلجوقيان پيوند مي‌يابد. برخلاف روايت منابع تاريخي، قطران تبريزي گزارشي از رواديان ارائه مي‌دهد كه داراي پيوستگي زماني در حدود نيم قرن است. همچنين در گزارش او شخصيت‌هاي بيشتري از اين سلسله گنجانده شده‌اند كه در منابع تاريخي وجود ندارند. روايت قطران به تبار و طايفۀ رواديان اشاره نمي‌كند، اما به بخشي از تاريخ فكري، فرهنگي و اجتماعي آذربايجان در دورۀ رواديان مي‌پردازد كه در روايت منابع تاريخي وجود ندارد و حلقۀ مفقودۀ آن دوران محسوب مي‌شود. روايت قطران از تاريخ رواديان هرچند در بخش‌هايي با گزارش منابع تاريخي مشابه و مؤيد آن هاست، اما بخش اعظم آن به چالش كشيدن روايت منابع تاريخي و نشان‌دادن كاستي‌هاي آن است. اين روايت معاصر و مستقيم تا حدودي مي‌تواند امكان راستي‌آزمايي روايت منابع تاريخي را فراهم كند كه عمدتاً با فاصلۀ زماني و مكاني زيادي از آن دوره نوشته شده‌اند. بررسي مقايسه‌اي روايت ديوان قطران تبريزي و منابع تاريخي نشان مي‌دهد كه ادبيات و به‌ويژه شعر شاعران معاصر فرمانروايان مي‌تواند به‌عنوان يك منبع مستقل و دست اول در پژوهش‌هاي تاريخي به كار گرفته شود و بخشي از كاستي‌ها و خلأهاي موجود در روايت منابع تاريخي را پر كند. از اين زاويه، شاعران، هويت مستقلي از مورخان دارند و گزارش آن ها از وقايع تاريخي هم ويژگي‌هاي خاص خود را دارد، اما در تفسيري وسيع‌تر از تاريخ، مي‌توان آنان را هم در زمرۀ مورخان قرار داد و اشعارشان را نيز همچون روايتي منظوم از تاريخ در كنار روايت منابع تاريخي بررسي كرد.