معرفي، طبقه بندي و ساختارشناسي كاشي هاي زرين فام يافت شده از قلعه دختر شهر كرمان

Introduction, Classification and Compositional Structure of the Luster (zarrin-fām) Tiles from Qaleh Dokhtar Kerman

در آواربرداري و مرمت قلعه دختر كرمان از سال 1395 تا 1397 قطعات زيادي كاشي زرين فام كشف شد. برپايه طرح ها و رنگ هاي متفاوت، به نظر مي رسيد اين كاشي ها، توليدات چند منطقه هستند. اما كشف همه آنها از يك كانتكست باستان شناسي، نگارندگان را بر آن داشت با ساختارشناسي بر پايه مطالعات آزمايشگاهي، منشاء اين توليدات را پيشنهاد كنند. پرسش ها اينست كه اين كاشي ها چه ويژگي هايي دارند و محتواي نقوش و كتيبه هاي آنها چيست؟ رابطه كاشي ها با قلعه دختر چيست و منابع تأمين مواد اوليه آنها بر اساس آزمايش هاي تجزيه عنصري كجاست؟ هدف اينست كه با تطبيق نتايج آزمايشگاهي و ويژگي هاي ظاهري كاشي ها، ابهامات درباره منشأ آنها زدوده و شاخصه هاي توليدات زرين فام كرمان در مقايسه با نواحي ديگر تبيين شود. در مرحله نخست، طبقه بندي كاشي ها صورت گرفت و با استناد به تاريخ 661 هجري در كتيبه يكي از كاشي ها، تاريخ گذاري نسبيِ ساير نمونه ها پيشنهاد شد. كتيبه كاشي ها شامل اشعار و عبارات رايج در كاشي هاي هم دوره در ساير نقاط ايران است. همچنين، احتمالاً كاشي ها در تختگاه قلعه دختر كاربرد ثانويه يافته اند و كاربرد اوليه آنها مرتبط با بخش هاي ديگرِ قلعه دختر يا بناهاي قراختايي در كرمان است. نتايج آناليز عنصري بدنه و لعاب 11 قطعه كاشي با روش هاي ميكروپيكسي و ميكروسكوپ الكتروني و مقايسه با نتايج آناليز ساير نمونه هاي ايران نشانگر برخي عناصر متفاوت در لعاب و خميره كاشي هاست. از جمله منيزيم كه تاكنون تنها در نمونه هاي قلعه دختر با درصد وزني بالايي اندازه گيري شده و احتمالاً از معادن درّه آشين در نزديكي جيرفت تأمين شده است. همچنين درصد وزنيِ عناصر زرين فام هاي قلعه دختر و نواحي ديگر ايران تفاوت هاي زيادي دارند. بنابراين به نظر مي رسد مواد اوليه كاشي¬هاي قلعه دختر بومي بوده و از استان كرمان تأمين شده است. احتمالاً هنرمندان جيرفت پس از رويدادهاي سياسي اواخر سده ششم و افول جيرفت در سده هفتم هجري، به كرمان مهاجرت نموده و به توليد زرين فام ادامه داده اند.

Over a hundred pieces of luster tiles were excavated in Qal’eh Dokhtar, Kerman. This article discusses the characteristic features of the luster tiles of Qal’eh Dokhtar, and the origins and sources of raw materials of these tiles. The tiles were classified in four groups: “octagonal star tiles”, “crucifix tiles”, “square tiles” and “rectangle tiles”. Then, the relative dating was done based on an inscription on a tile that reads: in 661 AH/1263 CE. The inscriptions of the luster tiles of Qal’eh Dokhtar also showed that they include poems. Eleven tiles have been chosen for chemical and microscopic analysis by Micro-PIXE, and SEM-EDX. The results indicated that there are different elements in the luster and paste of the samples of Qal’eh Dokhtar and other regions of Iran. Magnesium is the element of which was detected only in the samples of Qal’eh Dokhtar at high weight percentages and likely its mines exist in Ashin Valley around Jiroft.