ارزيابي عوامل محيطي در شكل گيري استقرارهاي اشكاني دشت سرخس

Evaluation of Environmental Factors in the Formation of Parthian Settlements in Sarakhs Plain

دورۀ اشكاني در خراسان بيشتر از ادوار تاريخي ايران شناخته‌شده است؛ اما نيازمند كاوش هاي باستان شناسي مدون و هدفمندي است تا اطلاعات و داده هاي باستان شناختي محكم و استواري را در اختيار باستان شناسان قرار دهد. با توجه به خاستگاه اشكانيان در شمال شرق ايران، دشت سرخس هدف يك بررسي روشمند ميداني قرار گرفت تا از روند و چگونگي استقرار و تأثيرگذاري دوسويۀ طبيعت و انسان در منطقه، درك درستي حاصل شود. نتيجۀ اين بررسي، شناسايي چهارده محوطۀ استقراري از اين دوره بود كه اين تعداد، از منظر عوامل محيطي و وسعت محوطه ها، قابل‌تأمل و ارزيابي است. هم چنان‌كه گفته شد، هدف و ضرورت اين پژوهش بررسي و شناخت استقرارهاي دوران اشكاني در اين منطقه و مطالعه پيرامون مؤلفه ها و عوامل مؤثر در شكل گيري و الگوي پراكندگي محوطه ها در اين حوزۀ جغرافيايي است. ازاين‌رو، محوطه هاي شناسايي‌شدۀ اشكاني دشت سرخس از منظر عوامل محيطي و شاخصه هاي مؤثر جغرافيايي مورد تجزيه‌وتحليل قرار گرفتند. در تحليل داده ها، علاوه بر استفاده از روش هاي مرسوم در بررسي هاي ميداني و الگوهاي استقراري، از سيستم اطلاعات جغرافيايي (GIS) استفاده شد. خروجي نقشه ها و داده هاي استقرارهاي اشكاني منطقه نشان داد كه از ميان عوامل محيطي مؤثر در شكل گيري استقرارها، دوري و نزديكي يا قرار گرفتن استقرارها در امتداد مسير رودخانه ها (الگوي استقرار خطي)، راه هاي ارتباطي (نسا و جاده ابريشم)، ارتفاع و ناهمواري در مكان گزيني استقرارها در محدودۀ ارتفاعي بين 300 تا 1100 متر از سطح دريا و چگونگي پراكنش آن‌ها در دشت سرخس و همچنين ارتفاعات، در شكل گيري استقرارها بيشتر از ساير عوامل محيطي تأثيرگذار بوده اند. از مهم‌ترين نتايج بررسي حاضر، شناسايي و كشف استقرارهايي با آثاري غني از دورۀ اشكاني و تحليل شكل گيري آن‌ها بر مبناي عوامل و مؤلفه هاي محيطي و نيز بازسازي بخشي از فرهنگ اشكاني در شمال شرق خراسان و تأسيس گاه نگاري نسبي پارتيان دشت سرخس در چارچوب طبقه بندي، گونه شناسي و گونه شناختي نمونه هاي سفالين به‌دست‌آمده است.

Due to the Parthian origin in northeastern Iran, Sarakhs plain (Figure 1) was the subject of a methodical field study to gain an understanding of the process and how to establish and influence both nature and man in the region. The result of this study was the identification of fourteen settlement sites from this period, which can be considered and evaluated from the perspective of environmental factors and the size of the sites.