هم‌گرايي يا واگرايي؟ چگونگي نسبتِ گروه‌ها و سازمان‌هاي مذهبي و جامعه‌‌مدني در خاورميانه

The Relationship Between Religious Groups and Organizations and Civil Society in the Middle East

چگونه بايد رابطه بين گروه­ها و سازمان ­هاي مذهبي و جامعه­ مدني در جوامع مسلمان خاورميانه را صورت ­بندي كرد؟ استدلال مقاله پيش‌رو اين است كه گروه­ها و سازمان­ها مدني- در اين‌جا گروه­ها و سازمان­هاي مذهبي- به طور تاريخي در بطن فضاي عمومي جوامع مسلمان حضوري چشم­­گير داشته‌اند. اگرچه ظهور دولت‌هاي مدرن در خاورميانه ساختار و كاركرد چنين گروه­ها و سازمان­هايي را با تغييراتي مواجه كرده است، اما گروه­ها و سازمان­ها مذهبي، هم­چنان، يكي از مهم‌ترين نقش­ها را در جامعه‌مدني كشورهاي عربي خاورميانه ايفا مي‌كنند و بايد آن­ها را به عنوان يكي از اجزاي تأثيرگذار جامعه­ مدني در اين جوامع، در هرگونه تحليل جامعه­ شناختي، مورد توجه قرار داد. مقاله به منظور ارائه اين استدلال، از روش مطالعه كتابخانه ­اي و اسنادي بهره خواهد گرفت. اين مقاله، در گام نخست، نظريات رايج درباره عدم امكان تحقق جامعه‌مدني در جوامع مسلمان- متأثر از گفتمان غربي (اروپايي) جامعه‌مدني- را مطرح خواهد كرد و به بررسي آن­ها خواهد پرداخت. سپس، اين مقاله با نقد و واكاوي مفهومي اين نظريات و ارجاع به نمونه­ هاي انضمامي در تاريخ كشورهاي خاورميانه، تلاش خواهد كرد نشان دهد كه براي فهم ساختاري فضاي عمومي در جوامع مسلمان و نظريه ­پردازي درباره آن، پيش و بيش از هر اقدام، بايد مشخصات تاريخي، اجتماعي و سياسي اين جوامع را مورد مطالعه قرار داد.

What is the relationship between religious groups and organizations and civil society in the Middle East? The article argues that religious groups and organizations have historically played an important role in the public spheres in Muslim societies. Although the emergence of modern states in the Middle East has transformed the structures and the functions of religious institutions, they remain influential actors of civil societies in most Arab countries of the Middle East. To gather the data, we employed library and documentary research methods. The article, first, would discuss the dominant theories of civil society reasoning against the possibility of the emergence of civil society in this region. Then, through the critical re-evaluation of these theories, it would argue that a comprehensive understanding of the structures of public spheres in the mentioned societies, cannot be achieved without taking into consideration their social, cultural, and political characteristics. To prove its claim, we would refer to historical experiences of religious institutions of civil societies in some Muslim countries such as Egypt, Iran, and Sudan. At the end, we would suggest four theoretical approaches which could be applied to sociological studies of civil society in Islamic countries of the Middle East.