بررسي تلفظ دو تكواژ هم‌نقش-هم‌نويسۀ عطف و ربط در بافت‌هاي گوناگون

زبان فارسي براي نقش‌هاي دستوري عطف و ربط از دو تكواژ  [o]و ‌[va] كه نقش مشابهي دارند و هر دو با نويسۀ «و»  نگاشته مي‌شوند بهره مي‌برد. از اين رو، در پژوهش پيشِ رو اين دو تكواژ هم‌نقشهم‌نويسه در نظر گرفته شده‌اند. تكواژ [o] پي‌بستي است كه با تغييرات آوايي و مقوله‌اي از گذشته به پارسي نوين رسيده است. تكواژ [va] نيز وام‌واژه‌اي از عربي است. دليل اصلي وام‌گيري واژۀ [va] از عربي جبران عدم امكان كاربرد پي‌بست [o] در بافتي بوده كه ميزباني براي چسبيدن اين پي‌بست به آن وجود نداشته يا بين ميزبان و اين پي‌بست درنگ شده باشد. البته چنانچه در سبك رسمي گوينده پس از توليد هم‌پايۀ نخست درنگ نكند مي‌تواند يكي از دو تكواژ [o] يا [va]‌ را توليد كند. هدف اين مقالۀ تحليلي بررسي تلفظ اين دو تكواژ در بافت‌هاي گوناگون است. بدين منظور محدوديت‌هايي كه تعامل‌شان در قالب چند رتبه‌بندي  تلفظ اين دو تكواژ را تعيين مي‌كنند در چارچوب نظريۀ بهينگي (پرينس و اسمولنسكي، 2004 /1993)  مورد بحث قرار گرفته‌اند. نتايج اين پژوهش در مورد پي‌بست [o] حاكي از آن است كه اگر هم‌پايۀ نخست مختوم به يك همخوان باشد، فرايند «باز هجابندي» رخ مي‌دهد. ولي چنانچه اين هم‌پايه مختوم به واكه باشد يك همخوان ميانجي ميان آن و پي‌بست [o] براي رفع التقاي واكه‌ها درج مي‌شود. بدين صورت كه همخوان‌ ميانجي‌اي كه مشخصۀ مشتركي با يكي از واكه‌هاي [i]، [u] يا [o] داشته باشد درج مي‌شود؛ اما از آنجا كه هر يك از واكه‌هاي [e]، [a] يا [A]مشخصۀ مشترك بارزي با همخوان‌هاي ميانجي زبان فارسي ندارند، ميان هم‌پايۀ مختوم به يكي از اين واكه‌ها و پي‌بست [o] يك همخوان ميانجي كه با واكۀ‌ دوم يعني [o]ي پي‌بست مشخصۀ مشتركي دارد درج مي‌شود. سرانجام علت حذف واكۀ ‌ /a/ي واژۀ [va] هنگام التقاي آن با يكي از دو واكۀ كشيده /A/ يا/i/  گونۀ خاصي از محدوديت پايايي MAX است كه مانع حذف واكه‌هاي كشيده ‌مي‌شود.