بدل بلاغي؛ شگردي براي تلفيق تشبيه و استعاره در غزليات حافظ

در كلام حافظ، حقيقت و مجاز، زشتي، زيبايي و... به هم آميخته است. يكي از روش‌هايي كه به حافظ امكان تركيب حوزه‌هاي معنايي مختلف و متضاد را داده، جانشين كردن مفاهيم در دو مصراع از بيت با استفاده از بدل بلاغي است. يكي از انواع بدل بلاغي، جانشيني دو واژه يا دو مفهوم با رابطۀ تشبيه است. بدل يكي از طرفين تشبيه (مشبه يا مشبهٌ­به) است كه جانشين طرف ديگر مي‌شود. حافظ در اين ساختار امكانات تشبيه و استعاره را به‌هم مي‌آميزد و تصاوير بديع و معاني شگفت مي‌سازد. ارجاع مفاهيم به يكديگر، گاه آشكار و روشن و گاهي پنهان و كنايي است. بدل در جمله‌اي مستقل از مبدلٌ­منه قرار مي‌گيرد؛ ازاين‌رو، استقلال معنايي خود را نسبت به مبدل‌منه تا حدودي حفظ مي‌كند. اين ويژگي سبب مي‌شود كه بدل در ارجاع به مبدلٌ­منه معناي مجازي داشته باشد، اما بدون در نظر گرفتن رابطۀ جانشيني، معني اصلي خود را حفظ كند. حافظ از اين شگرد براي آفريدن مضامين شعري، ايجاد نمادهاي عرفاني، ايجاز در بيان مفاهيم عرفاني، تصويري كردن مفاهيم انتزاعي، خلق ايهام، ايجاد طنز و آفرينش ساير شگردهاي ادبي استفاده مي‌كند.