«به ماه سفندارمد روز ارد»

فاقد چكيده

ارد (پهلوي: ard؛ اوستايي: aṣ̌i-؛ ايراني باستان: *árti- يا *ə́rti-)، يكي از ايزدان زردشتي است كه روز بيست‌وپنجم ماه به نام او نام‌گذاري شده‌است و تلفظ آن به فتح اول مشهور است. ولي ازآنجاكه در شاهنامه چند بار با يزدگِرد (به كسر گاف) قافيه شده، قاعدتاً بايد در زمان فردوسي اِرد (به كسر اول) تلفظ شده باشد. برخي محققان معتقدند كه در اين بيت‌ها فردوسي به مقتضاي قافيه اين كلمه را اِرد تلفّظ كرده و برخي ديگر معتقدند كه همان اَرد تلفّظ كرده، منتها باز هم به مقتضاي قافيه يزدگِرد را يزدگَرد (به فتح گاف) خوانده‌است. در اين مقاله با عرضۀ شواهدي از يك متن فارسي نو به خط مانوي و برخي فرهنگ‌هاي كهن فارسي ـ فارسي و فارسي ـ عربي نشان داده شده‌است كه در آغاز فارسي نو، در كنار اَرد، يك تلفّظ erd يا ird نيز وجود داشته و گويا همين تلفّظ كهن تلفّظ غالب نيز بوده‌است. با آنكه دربارﮤ اشتقاق اين كلمه در ايراني باستان بحث‌هاي بسياري ميان محققان غربي درگرفته، درمورد آن اتفاق نظري به‌وجود نيامده و تنها بعضي قرينه‌ها و نشانه‌ها ممكن است اشتقاق آن را از يكي از سه ريشۀ ar تأييد و نظر مخالف را تضعيف كند، يكي ريشۀ ar به معناي «به حركت درآوردن»، «روانه كردن» و «فرستادن» (يا معناي لازم يا مجهول اين افعال)، ديگري ريشۀ ar به معناي «بخشيدن»، «فراهم كردن»، و سديگر ريشۀ ar به معناي «رسيدن». در اين نوشته در تأييد هريك از اين سه، مخصوصاً اولينِ آنها، دلايلي آمده‌است. به لحاظ درجۀ مصوتِ هجاي ريشۀ كلمه نيز به نظر نمي‌رسد كه بتوان از ميان *árti- و *ərti- يكي را كاملاً اثبات كرد و ديگري را به‌كلي كنار نهاد؛ در اين نوشته به قرايني *árti- رجحان داده شده‌است. با اين حال، در صورت درست بودن شق دوم نيز، به نظر نويسندگان، علت كسرﮤ حرف اول كلمه را نبايد در ايراني باستان جست‌وجو كرد و به احتمال بسيار كامي شدن ثانوي مصوت اول كلمه، در نخستين ادوار فارسي دري يا مدتي پيش از آن، باعث اين تغيير در تلفظ شده‌است.

not abstract