تقابل دو خوانش مذهبي معمارانه در داستاني از دوران مشروطه: حكايت حمام جنيان

حكايت حمام جنيان، يكي از داستان‌هاي گفت‌و‌گومحور دوران مشروطه بوده كه دو نسخه از آن موجود است. اين سند منحصر به‌فرد، از معدود نوشته‌هايي است كه در آن معماري پيشامدرن و سنت‌هاي معمارانه‌ ايراني، مورد بحث و استدلال قرار مي‌گيرد و در بخش‌هايي از آن معماري خود، دغدغه‌ اصلي است. اين داستان، درباره‌ پدر و پسري است كه به يك حمام عمومي سنتي مي‌روند و در آنجا با مسائل و چالش‌هايي مواجه شده و در ادامه، بر مبناي اين اتفاقات، به گفت‌وگويي نقادانه درباره‌ فرهنگ، معماري، سنت‌ها و باورهاي ايرانيان مي‌پردازند. در اين مقاله با معرفي، تحليل، تصحيح و بازنويسي بخش‌هايي از اين داستان، نشان داده شده است كه انتقادهاي موجود در اين داستان نسبت به حمام‌هاي عمومي در ايران را مي‌توان به چهار گروه كلي؛ چينش فضايي و جانمايي فضاها در پلان حمام‌هاي ايراني، مسئله‌ حفظ‌الصحه به‌خصوص در حمام‌هاي ايراني، نحوه‌ طراحي پله‌ها و پلكان‌ها در بناهاي ايراني و فقدان نهادي ناظر بر ساخت‌ و ‌ساز، دسته‌بندي كرد. راه‌حل پيشنهادي شخصيت‌هاي داستان در مواجهه با اين مشكلات طراحي حمام‌ها به شيوه‌اي جديد (با شير) و راه‌حل كلان آنها، افزايش آگاهي عمومي نسبت به مسائل معمارانه و شهري است. در اين مقاله نشان داده شده كه مي‌توان دست‌كم بخشي از اختلافات موجود در زمينه‌ پذيرش يا رد معماري جديد را كه به اوايل دوران معاصر نيز كشانده شده است، به‌خصوص در زمينه‌ ساخت و سازمان‌دهي بهداشتي حمام‌هاي عمومي، حاصل نوعي اختلاف در خوانش مسائل مذهبي دو گروه عمده‌ درگير در دوران مشروطه دانست كه به معماري نيز تعميم داده شده است و استدلال‌هاي هر دو طرف موافق يا مخالف تغيير الگوهاي حمام‌هاي پيشامدرن، در بسياري از موارد، مبنايي مذهبي داشته‌اند.