تحليل فرايند «تفسير» و «تطبيق» قرآن بر اساس كاركرد «سياق» و «شأن نزول»

قرآن كريم، متني است كه مخاطبانش به منظور دريافت مُراد آن نياز به «تفسير» دارند. پس از دريافت مُراد، نوبت به فرايند «تطبيق» يا همان بهره‌بري از مُراد در جهت هدايت مي‌رسد. مسأله آن‌جاست كه فهم تفسيري و پس از آن، دخول در فرايند تطبيق نسبت به «سياق» و «شأن نزول» آيه چگونه تصوير مي‌شود. اين پژوهش كه به روش تحليليتوصيفي و با بهره‌بري از ابزار كتابخانه‌اي به نگارش درآمده است، در تحليل فرايند تفسير بدين نتيجه دست يافت كه با توجه به نوشتاري يا غيرنوشتاري بودن متن، مفهومي به نام «مقامات تفسيري» مطرح مي‌شود كه فهم مراد، تنها در آن مقامات امكان‌پذير است. اين مقام‌ها عبارتند از: «سباق»، «شأن و فضاي نزول آيه»، «سياق سوره»، «فضاي نزول سوره»، «قرآن در قرآن نوشتاري» و «قرآن در قرآن غيرنوشتاري». در واقع، هيچ‌يك از مقام‌ها با ديگري تعارضي ندارد و شكل متكامل تفسير، تنها با كنار هم نهادن تمامي مقامات ممكن است. امّا نتايج حاصل از تحليل فرايند تطبيق عبارتند از: اوّلًا فرايند تطبيق در گستره‌ي تمامي آيات و براي همه‌ي مخاطبان تعريف مي‌شود؛ ثانيًا از حيطه‌ي «مدلولات لفظي» و حوزه‌ي «تفسير» بيرون مي‌آيد؛ ثالثًا تنها با تعيين «مناسبت» و «غايت» به صحنه مي‌آيد؛ رابعًا با تشكيل قياسي استثنايي براي نقوش مطرح در يك آيه تصوير مي‌شود؛ خامسًا تعارض با مقام «سباق» يا «شأن نزول آيه» شرط دخول در فرايند تطبيق است، اما تطبيق نسبت به چهار مقام ديگر همين آيه، مهمل يا لابشرط است؛ سادسًا تطبيق يك آيه آن‌گاه مقبول مي‌افتد كه با مقامات شش‌گانه در محدوده‌ي آيات ديگر متعارض نباشد.