عنوان مقاله :
طِبُ‌‌الاجساد (اصلاح و مداواي فلزات) و بازخواني رابط طب و كيميا در دوره اسلامي
عنوان به زبان ديگر :
Medicine of metals (Tibb al-Ajsad): Reviewing the relation between medicine and alchemy
پديد آورندگان :
متوليان، امين پژوهشگاه علوم انساني و مطالعات فرهنگي، تهران، ايران , مرتضوي، مهنازالسادات دانشگاه علوم پزشكي و خدمات درماني تهران - دانشكدة طب ايراني - گروه تاريخ پزشكي، تهران، ايران
كليدواژه :
اجساد , تركيب , مزاج , خاصيت , كيميا , طب
چكيده فارسي :
سابقه و هدف: طب‌الاجساد، مفهومي است كه كيمياگران دوره اسلامي براي فهم، تشخيص و اصلاح نواقص و زوايد عارض بر اجساد (فلزات) سبعه مطرح كرده‌اند. آنها اجساد را همچون بدن انسان، در معرض فساد و مرض مي‌انگاشته و مي كوشيدند تا براساس روابط علم‌الميزان، انحراف مزاج آنها را تشخيص دهند و بر اساس تدابير كيميايي از جمله تركيب، اين انحراف را برطرف و مزاج جسد را به وضعيت تعادلي خود نزديك كنند. پيش ازاين و در بيشتر مطالعات رايج و موجود، مقوله اكسير، يكي از مقولاتي بوده كه بيشتر مورخان علم، براي فهم رابطه طب و كيميا برآن متمركز مي شدند. اما دراين مقاله ديگر مفاهيم و روش‌هاي رايج در طب‌الاجساد از جمله مزاج، خاصيت و تركيب و تدبير، نيز شرح داده شده است. مطالعات تاريخ‌نگارانه مبتني بر روش تركيب كه اساس طب‌الاجساد است، دامنه مطالعه درباب تعاملات طب و كيميا را مي‌تواند گسترش دهد.
مواد و روش‌ها: اين مقاله يك مطالعه كتابخانه‌اي است كه براي سامان‌دادن و نگارش آن چند رساله در صناعت كيميا از سه حكيم كيمياگر بزرگ دوره اسلامي يعني جابربن‌حيان، مويدالدين طغرايي و اَيدَمُر جَلدكي، بررسي و بخشي از مباحث آنها در ارتباط با طب‌الاجساد، اصلاح و درمان اجساد ارائه شده تا مفاهيم پايه و روش‌هاي اصلي در اين دانش استخراج، شرح و تا حد ممكن بايكديگر، مقايسه شوند. قبل از آن بر مبناي مقالات لاتيني، عربي و فارسي موجود و بر اساس جست‌وجوي مفهوم ارتباط طب و كيميا در دوره اسلامي، پيشينه‌اي مختصر از آن گزارش شده است.
يافته‌ها: بخش قابل‌توجهي از متون معتبرتر در كيمياي دوره اسلامي كه متعلق به سه كيمياگر نامدار اين دوره است، به طب‌الاجساد اختصاص يافته است. در اين بخش‌ها، مواد و روشهايي براي مداوا و اصلاح امراض در اجساد سبعه معرفي شده كه استفاده از آنها با آنچه طبيبان انجام ميداده‌اند مشابه است. بر اساس همين شباهت، در مواردي نيز اعضاي بدن به قلم كيمياگران توصيف و حتي رسم شده، علل امراض شرح و روشهايي نوآورانه براي درمان آنها پيشنهاد شده است.
بحث و نتيجه‌گيري: طب‌الاجساد شاخه‌اي مطرح در متون كيمياست كه به‌واسطه شباهت مفاهيم و روش‌هاي آن با مفاهيم و روش‌هاي طب دوره اسلامي، مي‌تواند محملي براي بازشناخت رابطه طب و كيميا به‌شمار آيد.
چكيده لاتين :
Background and Purpose: Medicine of metals (Tibb al-Ajsad), is a notion Islamic alchemists used to understand and treat metal disease. Metals were assumed to have a temperament (Mizaj) similar to the human body, which could be determined by the science of balance. Any deviation in balance was eliminated by Alchemical modifications like compositions (Tarkib). Before this and in the Islamic era, the science of elixir has been a field showing the relation between alchemy and medicine. In this article, we describe the main notion and method in medicine of metals and suppose this category helps reviewing the relation between medicine and alchemy.
Materials and Methods: In this library research, we reviewed several alchemical manuscripts belonging to Jabir Ibn Hayyan, Moayyedoddin al-Tughrai and Aydamor al-Jaldaki, three famous and effective Islamic alchemists. Subsequently, retrieved content was analyzed in terms of metal diseases and remedies.
Results: A significant part of the studied text belonged to medicine of metals that describes disease causations and methods of eliminating or modifying them by human, mineral or planet materials based on composition, similar to what Physicians (Atibba) do. According to this similarity, Islamic Alchemists explain how body parts work and how we can fix them.
Conclusion: Due to a shared notion and method, the medicine of metals can help the historiographer to review the relations between medicine and alchemy from a new point of view and expand this perspective.
عنوان نشريه :
طب سنتي اسلام و ايران
