بررسي مفاهيم اجتماعيِ سازمان فضايي معماري بناهاي عمومي دوره‌ي پهلوي اول در شهر تبريز بر اساس تئوري قدرت ميشل فوكو

Evaluation Social concepts of architectural space organization of public buildings in the first Pahlavi era in Tabriz based on Michel Foucault’s theory of power

تغيير در سازماندهيِ فضايي بناها در دوره‌ي پهلوي اول، در بناهاي عموميِ تبريز، ايران، مشهود است. در اين دوره با توجه به تحولات حكومتي- سياسي شكل گرفته در ساختار كشور، بناهايي با عملكردهاي نوين سربرآوردند. سوال مطرح شده اين است كه آيا مي‌توان از منظر مبادي جامعه‌شناسانه و مفاهيم اجتماعي الگوي پنهان حاكم بر ساختارهاي نوين معماري را بررسي كرده و به عنوان الگوي ثابت در معماري به كار برده و افراد حاضر در بنا را از لحاظ رفتاري كنترل نمود؟ در اين رابطه ميشل فوكو، انديشمند فرانسوي، تكنيك‌هاي انضباطي را معرفي مي‌نمايد كه منجر به كنترل افراد حاضر در مكان مي‌گردد. هدف از اين پژوهش تطبيق تكنيك هاي انضباطي مورد نظر فوكو از جمله عملكردي بودن فضا، شبكه بندي، تفكيك فضايي و رويتپذيري در سه كاربري آموزشي(دانش سراي پسران)، اداري (عمارت شهرداري) و خدماتي (كارخانه ي چرمسازي خسروي) تبريز در دورهي پهلوي اول است. اين تحقيق از نوع كيفي و با تحليل محتواي نمونه‌هاي مورد پژوهش انجام گرفته و يافته‌‌هاي آن برآمده از منابع كتابخانه‌اي و مشاهدات ميداني است. نتايج تحقيق حاكي از آن است كه آيتم هايي همچون سازماندهيِ سلولي فضاها، اختصاصي كردن مكان، حذف گردش پراكنده، سيركولاسيون مشخص و محدود، طراحي عملكردي فضا در نمونه هاي مورد پژوهش رعايت شده است.

Changes in the building space organization in the first Pahlavi era in public buildings in Tabriz, Iran are evident. The question is whether it is possible to study the hidden pattern in modern architectural structures from the perspective of sociological principles and use it as a fixed pattern in architecture and control the people in the building behaviorally? In this regard, Michael Foucault, who relates space to the functional needs of power, introduces disciplinary techniques that lead to the control of people in the space. The goal of this study is to compare Michael Foucault’s disciplinary techniques such as space functionality, row organization, gridding, spatial separation and visibility (Panopticon), which lead to enhanced performance, activity control, removal of scattered circulation and space wastage, spatial dominance and individual behavior control, in three case studies that include a leather factory, a municipality building and a boys' training college in Tabriz in the first Pahlavi era. This study is qualitative and done by analyzing case studies and the findings are the result of library resources, and field observations. The results of this study show that the items such as cellular structure of the space, customization of places, elimination of scattered circulation by a certain and limited circulation design, elimination of space wastage by functional design of the space and the proportionality of the space with the body have been employed in the case studies.