بررسي تحولات گمرك بوشهر در سالهاي 1320 تا 1322 ق. بر پايۀ يادداشتهاي منتشرنشدۀ لامبرت موليتور

A Survey of Bushehr Customs and Its changes (1902 – 1904), Based on Unpublished Notes by Lambert Molitor

در سالهاي آغازين قرن بيستم ميلادي، بوشهر به عنوان مهمترين بندر ايراني در ساحل خليج فارس مطرح بود. به همين دليل، گمرك اين شهر نزد زمامداران قاجار اهميت بالايي داشت و توجه خاصي به آن صورت مي­گرفت. حضور استعماري و قدرتمندانۀ عمال و كارگزاران بريتانيا در خليج فارس و حساسيت ايشان نسبت به اين بندر و استقرار كنسولگري چند كشور اروپايي، اين اهميت را دو­چندان ساخته بود. اين شرايط سبب شد پس از حضور ژورف نوز در تشكيلات مالي ايران و تقاضاي وي مبني بر اعزام كارشناسان ديگري از كشور بلژيك، چند تن از اتباع اين كشور به منظور مديريت گمركات جنوب، عازم بوشهر شوند. از جمله اين افراد، شخصي به نام لامبرت موليتور بود كه همراه دو برادرش، آگوست و كاميل وارد ايران شده بودند. يادداشتهاي منتشر­نشده لامبرت موليتور، آگاهي­هاي تازه­اي را دربارۀ اوضاع بوشهر و ساير گمركات جنوب در اختيار محققان قرار مي­دهد. پژوهش حاضر بر اساس اين يادداشتها، ضمن بررسي اوضاع گمرك بوشهر، به تلاش­ها و چالش­هاي پيش­ روي دست­اندركاران گمرك به عنوان نهادي نوپا و متحول­شده و ارزيابي كارنامۀ مستشاران بلژيكي در اين موضوع مي­پردازد. اين تحول پس از صدور فرمان مظفرالدين­شاه دال بر منسوخ­شدن رسم اجارۀ گمركهاي ايران رخ داده بود. عدم تمكين برخي حكام محلي و مقاومت در برابر اجراي قانون جديد، قاچاق گستردۀ كالا و خصوصاً اسلحه، نبود امكانات مناسب و نهايتاً گستردگي مناطق و بنادر ساحلي خليج فارس از بندر محمره (خرمشهر) تا كرانه ­هاي درياي عمان؛ از جمله مشكلات پيش روي لامبرت موليتور و ديگر همكاران بلژيكي و ايراني او به­شمار مي­رفت. به­رغم پاره­اي از انتقادات نسبت به عملكرد بلژيكي­ها در ايران، افزايش درآمد گمرك و پيدايش ساختار جديد و منظم براي آن از جمله دستاوردهاي موليتور و هموطنانش بود. هر چند كه اين گروه در آموزش كارشناسان ايراني چندان موفقيتي حاصل نكردند.

At the beginning of the 20th century, Bushehr was the most important Iranian port in the Persian Gulf. Because of this, the customs of this city had a vital function as an important source of revenue for the central and local rulers and they paid attention to it. The colonial and all-round presence of British agents in the Persian Gulf and their attention to this port and the establishment of consulates by several European countries had raised this importance. These circumstances caused several citizens of Belgium to go to Bushehr to manage the southern customs after the presence of Joseph Naus in the Iranian financial administration and his request to send other experts from Belgium. Among them was a young man named Lambert Molitor, who came to Iran with his two brothers, August and Camille. Lambert Molitor’s unpublished diaries provide researchers with new insights into the situation in Bushehr and other southern customs. Based on these notes, the present study, while examining the situation of Bushehr customs, deals with the efforts and challenges facing customs officials as a fledgling institution and evaluates the record of Belgian advisers in this regard. This change took place after the issuance of Muzaffar al-Din Shah’s decree indicating the abolition of the Iranian customs lease. Disobedience of some local governors and resistance to the implementation of the new law, extensive smuggling of goods and especially weapons, lack of appropriate facilities and finally the expansion of areas and coastal ports of the Persian Gulf from the Mohammareh (Khorramshahr) to the shores of the Oman Sea were among the problems facing Lambert Molitor and his other Belgian and Iranian colleagues. Despite some negative approaches to the Belgians’ performance in Iran, the increase in customs revenue and the establishment of an organized structure for it were among the achievements of Molitor and his compatriots. Although, this group did not have much success in training Iranian staff.