نَفَـقِـۀ قنات (كاريز) (شيوه‌هاي تأمين هزينه در نظام آبياري سنتي)

عوامل طبيعي در پديده‌هاي تاريخي، فرهنگي و اجتماعي هر جامعه نقش قاطع و تعيين‌كننده‌اي دارند. در سرزمين كم‌آب ايران در طول تاريخ، قنات مهم‌ترين شيوه بهره‌برداري از منابع آبي بوده، كه حفظ، نگهداري و استفاده و بهره‌برداري از آن نيز، به‌صورت جمعي بوده است. منابع آب مشترك و تبعات آن و سرمايه‌گذاري درازمدت در احداث و نگهداري قنات، برنامه‌هاي درازمدتي را مي‌طلبيد، كه با فردگرايي و فرهنگ رقابتي قابل ‌جمع نبوده است و برخلاف نظر برخي نويسندگان و روشنفكران ايراني، كاريز و تمدن كاريزي با فرهنگ و جامعه كوتاه‌مدت ابداً سازگار نبوده است. هم احداث قنات حاصل فرهنگ مشاركتي درازمدت و صلح‌جويانه و ياريگرانه بوده و هم وجود آن، اين فرهنگ را تقويت و بازتوليد كرده است. در اين مقاله به ماليات بهره‌برداري از آب يا نَفَـقِـۀ قنات كه آينده‌نگري هوشمندانه نياكانمان در جهت خودكفايي مالي قنات بوده، پرداخته ‌شده است. در نظام‌هاي آبياري سنتي نفقه مجموع مبالغي است كه در طول مدارهاي گردش آب در تمام مدت سال آبي هزينه مي‌گردد، كه شامل دستمزدهاي گروه آبياران و مخارج جنبي منبع آبدهي مي‌باشد. در ادامه كار به نفقه چند قنات از نقاط متفاوت ايران نيز اشاره مي‌شود. تا حدود هفتادسال پيش قنات مهم‌ترين شيوه تأمين آب در ايران بود. سال آبي از ابتداي پاييز (مهرماه) آغاز مي‌شود و تا پايان تابستان (شهريورماه) سال بعد ادامه مي‌يابد.