بازخواني ماهيّت عقد و تحليل جايگاه عقد باطل در فقه اماميّه و حقوق ايران

با مطالعه عبارات فقها و حقوقدانان پيرامون تعريف عقد و برشمردن آثار آن، مي توان به اين نتيجه دست يافت كه در نظر ايشان، ابتناء بر قصد انشاء و ايجاد تغيير در عالم اعتبار، دو ويژگي جدايي ناپذير عقد به شمار مي آيند. اين رويكرد سبب شده تا در گذر زمان، استعمال لفظ عقد تنها در معناي صحيح آن رواج يافته و عقد باطل با قراردادي كه واقع نشده است، يكسان دانسته شود. با وجود اين، به نظر مي رسد هرچند هر دو حالت فوق در عدم ايجاد اثر به نحو علّت همسان بوده؛ اما عقد باطل، پديده اي واقعي است كه در برخي مواقع مي تواند سبب ايجاد اثر شود. ثمره عملي اين ادّعا در مواردي از قبيل خيار تبعّض صفقه، حقّ فسخ ناشي از بطلان شرط و حتي قاعده انحلال عقد واحد به عقود متعدد، آشكار مي شود. نگارندگان نوشتار حاضر با بررسي آراي فقها و مطالعه مواد قوانين ايران معتقدند كه لفظ عقد، در معنايي اعمّ از صحيح و باطل وضع شده و به اين ترتيب عقد به عنوان مقسم، نه ماهيّتي اعتباري، كه پديده اي واقعي قلمداد مي شود.