تغييرات نهادي گسستۀ نادرشاه و ارزيابي اوضاع اقتصادي ايران در عصر افشاريه (با تكيه بر آراي داگلاس ‌نورث)

مورخان دربارۀ نادرشاه و كارنامۀ اعمال او، ارزيابي‌هاي گوناگون‌ و پرتعارضي ارائه كرده‌اند، اما سرگذشت نادرشاه و اقدامات او تصويري از خوي‌و‌خصلت جامعۀ ايران آن زمان را كه از دوران صفويه به‌جا مانده ‌بود، نشان مي‌دهد. بي‌شك نادرشاه، به‌عنوان يكي از سرداران بزرگ جنگي، در لحظه‌اي خطير توانست پادشاهي فروپاشيدۀ صفويان را به نيروي شمشير و در پرتو نبوغ نظامي، بار ديگر احيا كند. اگرچه جنگ‌هاي اجتناب‌ناپذير نادر براي اخراج بيگانگان و تأمين امنيت، نيازمند صرف‌ِ نيروي انساني و هزينه‌هاي اقتصادي بود، او پس از تنبيه‌ و اخراج متجاوزان، جاه‌طلبانه به كشورگشايي پرداخت. جنگ‌هاي بيست‌و‌يك‌سالۀ او(11601139) با افغان‌ها، عثماني‌ها، هندي‌ها، خانات بخارا، خوارزم و گردن‌كشان داخلي، باعث نابودشدن سرمايۀ انساني، تباه‌شدن ثروت مملكت و ويراني كانون‌هاي تجاري، زمين‌هاي كشاورزي، مراكز اقتصادي و گسترش فقر عمومي شد. در واقع، نادر به‌جاي آنكه همت خود را صرف بهبود زيرساخت‌هاي كشاورزي، توسعۀ مراكز تجاري و افزايش درآمدهاي اقتصادي كند تا هزينه‌هاي جنگ‌هاي او تأمين شود، تغييرات نهادي گسسته در نهادهاي عصر صفوي ايجاد كرد كه سلطۀ حكومت بر منابع اقتصادي را افزايش داد. اين پژوهش با روش توصيفي‌تحليلي و با بهره‌گيري از نظريۀ نهادگرايي داگلاس نورث[1] به ارزيابي تغييراتي كه نادرشاه در نهادهاي عصر صفوي ايجاد كرد، مي‌پردازد و نشان مي‌دهد، تغييرات نهادي او چه تأثيري بر عملكرد اقتصادي دوران افشاريه برجاي گذاشت. از سويي، پيامد سياست‌هاي نادرشاه بر وضعيت كشاورزي و تجاري عصر افشاريه را بررسي‌كرده و شرايط فعالان اقتصادي اين دوران را شرح مي‌دهد.