كشمكش بين اعراب، تركان و ايرانيان بر سر بصره (طي سال‌هاي 1700-1600ميلادي)

بصره ايستاري در راه رسيدن به مكه بود. اين شهر نقش محوري در تجارت و سياست و نيز كشمكش قدرت ميان دولت صفويه و امپراطوري عثماني ايفاء مي‌كرد. در سال 917ق./ 1512م. بصره تحت سلطه حكومت مستقل عربي به نام منتفق اداره مي‌شد. ظاهراً نخستين بار شاه اسماعيل اول صفوي ادعاي تملك بر بصره را داشت، اما هرگز تفوق خود را بر آن نواحي تثبيت نكرد. در سال 1021ق./ 1612م. يكي از سركرده‌هاي نيروهاي عثماني با حفظ مقيدات محلي، سلسله مستقلي به نام افراسياب را بنيان نهاد كه تا سال 1080ق. / 1669م. بر بصره حكم مي‌راند. دخالت در امور بصره تنها به ايرانيان محدود نمي‌شد؛ هنگامي كه افراسياب پاشا نيروهاي والي هويزه را از شهر بصره بيرون كرد، نيروهاي صفوي در اواخر سال 1029ق./ 1620م. تحت فرماندهي امام قلي خان به بصره يورش بردند. اما از آنجايي كه پرتغالي‌ها از تجارت با بصره سود سرشاري كسب مي‌كردند، در صدد دفاع از شهر برآمدند. اقتدار مجدد دولت عثماني در سال 1080ق. / 1669م. منجر به صلح و آرامش 10 ساله در اين ناحيه گرديد، با اين حال بار ديگر از سال 1090ق. / 1680م. جنگ‌ها با قبايل عرب به ويژه با قبيله منتفق از سرگرفته شد. طي سلطنت شاه سليمان صفوي تعدادي از واليان بصره به دولت ايران پناهنده شدند و از حاكم صفوي تقاضاي كمك نظامي نمودند. اما شاه براي حفظ قرارداد صلح بين دو كشور به هيچ يك از آن‌ها كمك نكرد. سرانجام در دوره شاه سلطان حسين صفوي بود كه پادگان ايراني كليد طلايي دروازه شهر را به فرمانده عثماني واگذاركرد و نيروهاي ايران در سال 1110ق. / 1700م. شهر را ترك كردند. اين پژوهش تنها قدرت‌ها و قبايل در دوره مورد بحث را بررسي نمي‌كند، بلكه جامعه بصره و مشكلات آن را از آغاز سده شانزدهم تا پايان سده هفدهم به تصوير خواهد كشيد.