محاسبه تضمن‌هاي كلامي در غزلي از حافظ با بهره‌گيري از نظريه استنباطي گرايس

An Analysis of Conversational Implicatures in a “Ghazal” of Hafiz based on Grice’s Inference Theory

در گفتمان‌ شناسي براي كشف و توجيه رابطه صورت و بار منظوري سخن در ارتباط كلامي و تشخيص منظور گوينده، بهره‌گيري از نظريه استنباطي گرايس به­ويژه تضمن و تلميح مطرح در آراءِ او بسيار اهميت دارد. در تحليل متون ادبي نيز كه صحنه حضور صور خيال است و غالباً كلمات و جملات، حامل معاني ضمني و مجازي است، تضمن‌هاي كلامي گرايس، قابليت و كارايي لازم براي توجيه و تفسير معاني ضمني را داراست. پژوهش حاضر با استفاده از نظريه استنباطي و اصول همكاري گرايس و نيز مبحث اقتضاي ظاهر در معاني سنتي، چگونگي عدول از هنجارهاي زبان خودكار و تبديل آن به زباني ادبي- عرفاني را در غزلي از حافظ بررسي و معاني تلويحي و تضمن‌هاي عرفاني آن را در چارچوبي روشمند، محاسبه و استنباط مي­كند. بدين منظور ابتدا نظريه گرايس تشريح و با مبحث اقتضاي ظاهر تكميل مي‌شود. سپس با تكيه بر آن و با بهره‌گيري از روشي توصيفي- تحليلي، نخستين غزل ديوان حافظ بررسي و پيام‌هاي افزون بر كلام او كه معناي مقصود اوست استخراج مي‌شود. اين تحليل نشان مي‌دهد كه حافظ در اين غزل با عدم رعايت اصول همكاري گرايس و عدول از هنجارهاي زبان معيار، كلمات و جملات را در معاني ديگر به‌كار برده و با ايراد كلام برخلاف مقتضاي ظاهر، زباني عرفاني را در قالب غزلي تلفيقي پديد آورده‌است. تحليل زبان عرفاني در آثار ادبي از حوزه‌هاي جديد ادبيات عرفاني است و دستاورد تحقيق حاضر، توجيه و تبيين علمي و روشمند زبان عرفاني حافظ در غزل مورد نظر، با استفاده از ابزارهاي قابل ‌اتكاءِ كاربردشناسي زبان است.

In discourse analysis, Grice’s inference theory – particularly, his ideas on implication – is quite helpful in determining the speaker’s intention as well as discovering and justifying the relations between discourse and its illocutionary force in verbal communication. Likewise, Grice’s verbal implications can be useful in interpreting and analyzing literary texts which are filled with figures of thought and words and sentences which usually have implicit and metaphorical meanings. Following Grice’s inference theory and his cooperative principles, this paper studies the quality of deviation from standard language norms and it’s transformation into mystical and literary language in a ghazal of Hafiz in order to calculate and infer the implicit meanings within a methodic and systematic framework. Therefore, at first, Grice’s theory and concepts such as conversational implicatures are presented and further elaborated on with a discussion of appearance appropriateness in classical rhetoric. Then, adopting a descriptive-analytic method, the first ghazal of Hafiz is studied, and the intentions beyond his words are extracted. This analysis shows that this ghazal does not feature Grice’s cooperative principles, and has deviated from standard language norms. Thus, Hafiz has used words and sentences in other meanings, and has created a mystical-literary language in a syncretic ghazal. The present paper’s main contribution is the justification and explication of Hafiz’s mystical language in the ghazal in question using reliable devices in pragmatics.