بررسي ارتباط ميان «از خودبيگانگي مثبت» و مسئله فنا در آثار عرفاني - حكمي اسلامي

Investigating on the relationship between "positive alienation" and the issue of "annihilation" (Fana) in mystical-Philosophical Islamic works

«از خودبيگانگي» يا اليناسيون (alienation) از بحث‌هاي مهم انسان‌شناسي، در طول سده‌هاي اخير بوده است. غالب انديش‌مندان اخير، بر جنبه منفي آن تمركز داشته‌اند، ليكن مي توان جنبه‌هاي مثبتي نيز در آن فهم نمود. در سنت عرفاني و حكمي اسلامي، تبيين‌هايي براي «از خود بيگانگي مثبت» در مقابل خداوند، در مورد كليد واژه فنا مطرح شده است. سؤال اصلي پژوهش حاضر اين است كه ارتباط ميان «از خودبيگانگي مثبت» و «مسئله فنا» در آثار عرفاني-حكمي اسلامي چگونه قابل تبيين است؟ روش پژوهش حاضر، توصيفي-تحليلي است. عرفا و حكماي اسلامي متقدم و متاخر، با اقتباس از برخي آيات قرآني (هم‌چون قصص آيه 88، بقره آيه 156، غافر آيه 16، محمد آيه 19 و ...) نظرياتي را در اين زمينه مطرح كرده‌اند. در اين آثار (از دو منظر توصيفي و توصيه‌اي)، فناي در خدا، با فراموش‌كردن خود (از خودبيگانگي مثبت) همگام شده است. بررسي ها نشان مي دهد كه نوعي ارتباط مستقيم و معنادار ميان «از خود بيگانگي مثبت»، «فناي در خداوند»، «غيبت از خود و ماسواي خداوند» و ميان «مراتب كمال» وجود دارد. مرتبه نهايي فنا كه توام با بقاست، مستلزم از خودبيگانگي كامل مي‌باشد؛ بر همين اساس، وجوه توصيه به «فنا و از خودبيگانگي مثبت»، بر محور «سير مراتب كمال» و «بقاي نهايي» قابل فهم است.

Alienation has been one of the most important debates in anthropology in recent centuries. Most recent thinkers have focused on the negative side of it, but one can also understand some positive aspects. In the mystical and philosophical Islamic tradition there are some explanations about "positive self-alienation" before God about the key word annihilation. The main question of the present study is how can be explained the relationship between "positive alienation" and "the issue of annihilation" in Islamic mystical- Philosophical works? The present research's method is descriptive-analytical. Early and late Islamic mystics and scholars, by quoting some Qur'anic verses (such as Qasas verse 88, Baqarah verse 156, Ghaffer verse 16, Muhammad verse 19, etc.) have proposed theories in this regard. In these works (from both descriptive and advisory perspectives), annihilation in God is accompanied by forgetting himself (as positive alienation). Studies show that there is a direct and significant relationship between "positive self-alienation", "Fana in God", "absence of self and Non- God" and "levels of perfection". The final stage of annihilation, which is accompanied by survival, requires complete alienation; accordingly, the recommendations for "annihilation and positive alienation" can be understood on the basis of the course of the levels of perfection and ultimate survival.