چگونگي بهره برداري فخررازي ازنظريه النظم در مفاتيح الغيب؛ موردپژوهي سوره انعام

A study and an explanation of Jurjāni's theory of order in Fakhr al-Rāzi's Tafsir Mafātih al-Qayb, Surat Al-An’ām

طي قرن هاي دوم تا پنجم مباحث بلاغي و ادبي قرآن تحت تاثير رويكردهاي كلامي و ديني مورد توجه شماري از عالمان و بلاغيان قرار گرفت و آثار مهمي در اين دوران به نگارش آمد. اوج و پختگي اين آثار به ظهور نظريه نظم جرجاني، زبان شناس ايراني انجاميد كه وي در دو كتاب دلايل الاعجاز و اسرار البلاغه آن را تبيين ساخته است. نظريه نظم در قرن ششم، كه يكي از دوران طلايي تفسيرنگاري در ميان ايرانيان به شمار مي آيد، آوازه بلندي يافت و برخي از مفسران با الهام از اين نظريه به تفسير زباني و بلاغي قرآن روي آوردند. از جمله مفسران مهم اين قرن امام فخر رازي است كه تفسير مفاتيح الغيب را به نگارش درآورد. يكي از ويژگي هاي مهم اين تفسير، مباحث زباني و بلاغي آن است. نويسندگان در اين مقاله كوشيده اند با شيوه تحليلي توصيفي و به روش كتابخانه اي تاثيرپذيري وي را از نظريه نظم جرجاني بررسي و تبيين كنند. بر اين اساس پس از معرفي اين نظريه از ديدگاه جرجاني و فخر رازي، شش موضوع مهم نظريه نظم يعني تقديم و تاخير، حذف و ذكر، فصل و وصل، قصر، تاكيد و تعريف و تنكير را در تفسير سوره انعام مفاتيح الغيب بررسي كرده و به اين نتيجه رسيده اند كه فخر رازي افزون بر اينكه از اين نظريه تاثير پذيرفته و وامدار جرجاني است، خود نيز نوآوري هايي در بيان دلالت هاي بلاغي به دست داده است.

During the 2th to 5th centuries, the rhetorical and literary discussions of the Qur'an, under the influence of discursive and religious approaches, have attracted the interest of a number of scholars and rhetoricians, and considerable works were written in that era. The apogee of these works resulted in the emergence of theory Nazm (order) outlined by Jurjāni, Iranian linguist, who has explained it in books called Asrār al-Balāga and Dalā’il al-I’jāz. During the 6th century which is regarded as one of golden periods of interpretation among Iranians, this theory indicated has gained a wide reputation and some exegetes, inspired by this theory, engaged in the linguistic and rhetorical interpretation of the Qur'an. One of the most important exegetes of this century is Imam Fakhr al-Rāzi who has written Mafātih al-Qayb; one of whose fundamental features is its linguistic and rhetorical discussions. In this paper, the authors have tried to investigate and explain his influence from Jurjāni's theory of order. Accordingly, after introducing this theory from Jurjāni and Fakhr al-Rāzi's point of view, the authors have examined six important issues of theory of order (namely priority and posteriority, omission and mention, disconnection and connection, Hasr and Ghasr (horismus), emphasis and definition and Tankir) in the interpretation of Surat Al-An’ām mentioned in Mafātih al-Qayb and they have come to this conclusion that Fakhr al-Rāzi, in addition to being influenced by the theory of order and inspired by Jurjāni, himself has also made innovations in expressing rhetorical implications.