بررسي انشاء مزرعه دولت آباد قم، از آغاز تا اضمحلال

Construction of Dulatabad Farmstead in Qom, from the beginning to the end

مزرعه دولت‌باد در اوايل دوره قاجار توسط شخصي به نام ميرزا ابوالحسن‌خان معروف به سيدكَهَكي در پيرامون قم انشاء شده است. اين مزرعه به عنوان يكي از مهم‌ترين مزارع مسكون تاريخي در فلات مركزي ايران با الگوي قلاع كشتخواني شكل گرفت و با استقرار افرادي از قوم لُر بختياري تا دوره پهلوي دوم و همزمان با اصلاحات ارضي در ايران به فعاليت خود ادامه داد. پس از آن تبديل به روستا شد و با آغاز مهاجرت مزرعه‌نشينان به شهرهاي اطراف در حال متروكه شدن است. هم‌اكنون بخش‌هايي از كشت‌خوان‌ مزرعه فعال است و بقاياي عناصر كالبدي وابسته به آن از قبيل؛ آسياب، آب‌انبار، كاروانسرا، قنوات و قلعه كشتخواني در اين مكان ديده مي‌شوند. مسئله اصلي تحقيق روند روبه تزايد فرسايش و نابودي كالبد مزرعه دولت‌آباد و تغيير هويت آن در سايه فراموشي و عدم آگاهي مزرعه‌نشينان، مسئولان و جوامع علمي در اين باره است. در اين تحقيق دو پرسش مطرح مي‌شود؛ مزرعه دولت‌آباد چگونه انشاء شد ؟ و چه عواملي در انشاء و اضمحلال مزرعه دولت‌آباد تأثير داشتند؟ هدف از اين پژوهش معرفي مزرعه دولت‌آباد با واكاوي در گذشته و حال آن است. به اين دليل سعي مي‌شود از رويكرد تفسيرگرايي و رهيافت تفسيري تاريخي براي خوانش اسناد مكتوب و پيمايش آثار مادي استفاده مي‌شود. استفاده از اسناد شفاهي و مصاحبه با مزرعه‌نشينان كنوني و بازمانده‌هاي پيشين در كنار بررسي‌هاي علمي و فني در آثار باقيمانده، ابزارهاي اصلي روش تحقيق را تشكيل مي‌دهد. پژوهش و غور در اين باره نشان داده است كه نظام‌هاي كالبدي و كاركردي و زيرنظام‌هاي اقتصادي، بهره‌برداري، معماري، اجتماعي و فرهنگي در انشاء مزرعه دولت‌آباد نقش داشتند و عواملي چون؛ تغيير مالكيت‌ها، الغاي تيولداري، اصلاحات ارضي دهه 40 شمسي، ايجاد امنيت نسبي در كشور و عوامل زيست محيطي و اقليمي موجب اضمحلال آن شدند. ثبت اين مزرعه در فهرست آثار ملي كشور، اعطاي كاربري گذشته در كنار صنايع تبديلي همگون و استفاده از زمينه‌هاي مختلف گردشگري به ويژه فارم توريسم و اگري توريسم مي‌تواند مسيرهايي براي حفاظت از نظام‌هاي كالبدي و كاركردي مزرعه دولت‌آباد در پيرامون قم قلمداد گردد.

Dulatabad Farmstead was set up around Qom in the early Qajar era by a person named Mirza Abolhasan Khan known as Seyed Kahaki. This Farmstead was formed as one of the most important historical farmstead in the central plateau of Iran mimicking the Keshtkhani castles patterns and continued to operate with the deployment of people from the Lor Bakhtiari tribe until the second Pahlavi period coinciding with land reform in Iran. After that, it became a village and abandoned as farmers began to migrate to the surrounding cities. Parts of the Keshtkhan are now active Farmsteads with the remnants of physical elements such as; the mill, aqueduct, caravanserai, wells and Keshtkhani castle can be seen in this place. The main issue of the research is the increasing destruction of the whole farm of Dulatabad and its identity change in the shadow of forgetfulness and unawareness of farm dwellers, officials and scientific communities. This research introduced two questions: How was Dulatabad Farmstead constructed? What factors affected the construction and demolition of Dulatabad Farmstead? This study aimed to introduce Dulatabad Farmstead by analyzing its past and present forms. For this, an attempt was made to use an interpretive and historical-interpretive approach to study the written documents and delve into the material work. Oral documents and interviews with current and previous farm dwellers, as well as scientific and technical studies on the remaining works, constitute the main tools of the research method. Research on this regard reveals that physical and functional systems and economic, exploitation, architectural, social and cultural sub-systems played a role in the construction of Dulatabad Farmstead and factors such as; changes in ownership, abolition of feudum, land reform in the 1940s, relative security in the country, and environmental and climatic factors led to its disintegration. Registration of this Farmstead in the list of national monuments, granting of past use along with homogeneous conversion industries and using of it for different fields of tourism, especially farm and agro-tourism can be considered as ways to protect physical and functional systems of Dulatabad Qom Farmstead.