بررسي مضامين مشترك عرفاني و گنوسي در غزليات عطار

گنوسيسم بنياد معرفت‌شناختي دارد و به همين سبب با عرفان و تصوف مشابهت يافته است. دربارۀ اين مشابهت و نزديكي دو رويكرد عمده وجود دارد كه يكي مؤيد نفوذ انديشه‌هاي گنوسي در عرفان، به‌ويژه در سدۀ ششم هجري، ولي ديگري منكر چنين امري است. به هر روي، مضامين و بن‌مايه‌هاي مشترك در افكار گنوسي و عرفان وجود دارد كه بررسي آن‌ها در تأييد يا رد نظريۀ تأثير و تأثر راهگشاست. عطار نيشابوري از شاعران عارف‌مسلكي است كه در سدۀ ششم مي‌زيسته و احتمال تأثيرپذيري از آراي گنوسي دربارۀ او مطرح است. بنابراين، بررسي مضامين و بن‌مايه‌هاي مشترك گنوسي و عرفاني در آثار او ضروري به نظر مي‌رسد. نماد و نمود اين مضامين در غزليات عطار قابل ملاحظه و بررسي است. تضاد روح و جسم، هبوط روح و اسارت آن در ماده، غلبۀ خواب بر روح و فراموشي اصل خويش، سرگشتگي و احساس بيگاني روح در جهان ماده، شنيدن نداي غيبي، و حجابِ راه ازجمله مضامين مشترك در انديشه‌هاي گنوسي و عرفان است. فرجامِ سلوك در عرفان وصال حق است؛ در كيش گنوسي از اين وصال به ديدار با خويشتن تعبير مي‌شود كه در غزليات عطار نيز نمود دارد. در اين جستار، با روش تحليلي ـ توصيفي، اين بن‌مايه‌هاي مشترك در 165 غزل برگزيدۀ عطار بررسي شده و هدف پژوهش تبيين احتمال تأثيرپذيري عطار از آراي گنوسي در غزل‌ها و درنتيجه پيوند آن با ديگرآبشخورهاي فكري اوست.