پيش بيني اثرات اقدامات اصلاحي بر خصوصيات رواناب سطحي و ميزان فرسايش خاك در آبخيز بنكوه حوضه رودخانه حبله رود

سابقه و هدف: هدررفت منابع آب وخاك از پيامدهاي بهره برداري نامتعادل از منابع توليد است. مديريت بهينه اراضي باعث بهره برداري پايدار از منابع آب وخاك و كاهش تخريب اين منابع مي شود. هدف اين پژوهش ارائه گزينه هاي مديريتي مبتني بر پوشش گياهي و پيش بيني اثرات آن ها بر خصوصيات رواناب سطحي و فرسايش خاك در حوزه آبخيز بنكوه با استفاده از مدل سازي است. بدين ترتيب برنامه ريزان و مديران آبخيز مي توانند با كمك اين پيش بيني ها، تصميمات مناسبي براي حل مشكلات اين حوضه اتخاذ نمايند.مواد و روش ها: در اين پژوهش با توجه به نوع و گسترش مشكلات در حوزه آبخيز بنكوه (حدود 3300 كيلومترمربع) و تعيين اهميت نسبي آن ها، يازده فعاليت مديريتي شامل قرق، درختكاري، علوفه كاري، جوامع گياهي كنار رودخانهاي، تراس بندي، اگروفارستري (داركشت ورزي)، احداث باغ، پيتينگ (چاله كني)، كنتورفارو (حفر شيار)، بذرپاشي و كپه كاري براي برطرف نمودن مشكلات حوضه انتخاب شدند. فيزيوگرافي و توپوگرافي اين حوضه شامل بخش هاي كوهستاني و دشتي است. بارندگي متوسط ساليانه آن 318 ميلي متر و دماي متوسط ساليانه آن 7/8 درجه سانتي گراد است. ارتفاع بلندترين نقطه اين محدوده 4053 متر از سطح دريا است. به منظور برآورد خصوصيات رواناب سطحي (ارتفاع رواناب، فسفر و نيترات) و مقدار فرسايش خاك در شرايط موجود به ترتيب از مدل L-THIA و معادله تجديدنظر شده جهاني هدررفت خاك(RUSLE) در چارچوب سامانه اطلاعات جغرافيايي استفاده شد.عامل هاي RUSLE شامل P و C ،LS ،K ،R مي باشند كه به ترتيب از داده هاي بارندگي، نقشه خاك، مدل رقومي ارتفاع و فن سنجش ازدور محاسبه شده اند. براي پيش بيني اثر هر يك از اقدامات اصلاحي بر ميزان فرسايش خاك، برآورد ارزش عددي عامل هاي C و P با توجه به جداول استاندارد موجود در متون علمي مربوط و بر مبناي قضاوت خبرگان انجام شد. براي ارزيابي كارايي مدل هاي، از معيارهاي آماري MAE و RMSE استفاده شد. پس از ارزيابي كارايي مدل، از مدل ها براي پيش بيني اثرات احتمالي اقدامات اصلاحي بر خصوصيات رواناب سطحي و فرسايش خاك استفاده شد.يافته ها: نقشه فرسايش خاك نشان مي دهد كه ميزان فرسايش خاك در سطح حوضه، از مقدار ناچيز تا 33/49 تن در هكتار در سال متغير است و 11/12 درصد از كل منطقه در طبقه فرسايشي زياد و خيلي زياد قرار دارد. ميزان ارتفاع رواناب سالانه حوضه از 1/12 تا 9/27 سانتي متر متغير است و ميانگين ارتفاع رواناب سالانه حوضه 6/74 سانتي متر برآورد شده است. تجزيه وتحليل نتايج نشان مي دهد كه اقدامات اصلاحي قرق و كپه كاري با توجه به همه عامل ها (ارتفاع رواناب، فسفر، نيترات و فرسايش خاك) بيش ترين اثر را خواهند داشت؛ اما بر اساس واحد سطح اقدامات اصلاحي، علوفه كاري، درخت كاري و احداث باغ به ترتيب باعث كاهش 0/17، 0/14، و 0/13 0 درصدي ارتفاع رواناب خواهند شد. علاوه بر اين، از نظر عامل هاي فرسايش خاك و فسفر اقدامات احداث باغ، درخت كاري و علوفه كاري به ترتيب بهترين عملكرد را ارائه خواهند كرد. از نظر عامل نيترات، اقدامات احداث باغ، درخت كاري و جوامع گياهي كنار رودخانه اي به ترتيب حداكثر اختلاف را با مقادير اين عامل در وضعيت فعلي حوضه نشان خواهند داد. اجراي هم زمان تمامي فعاليت هاي مديريتي باعث كاهش حدود 13/20 درصدي ارتفاع رواناب و 8/30 درصدي فرسايش حوضه خواهد شد. نتايج ارزيابي مدل ها با آزمون MAE و RMSE نشان مي دهد كه شبيه سازي عامل هاي حجم رواناب و رسوب داراي كم ترين خطا هستند كه نشان دهنده دقت بالاي مدل در شبيه سازي است؛ اما شبيه سازي عامل هاي فسفر و نيترات خطاي بيش تري دارند.نتيجه گيري: با در نظر گرفتن شرايط توپوگرافي و مورفولوژي حوزه آبخيز بنكوه و همچنين عامل هاي فرسايش طبيعي و انساني حوضه، به منظور جلوگيري از هدررفت منابع خاك و آب بايد به مناطق بحراني توجه ويژه اي شود. با توجه به مشكلات آبخيز بنكوه در زمينه منابع آب وخاك، اجراي اقدامات اصلاحي مناسب براي حل مشكلات حوضه ضروري است. با توجه به وسعت زياد مناطق مستعد براي اجراي فعاليت هاي قرق و كپه كاري در حوضه، اين اقدامات بيش ترين تأثير را در بهبود خصوصيات رواناب سطحي و فرسايش خاك دارند. به منظور تصميم گيري بهتر در انتخاب اقدامات اصلاحي توجه به ساير اثرات حاصل از اجراي اقدامات در مقياس حوضه بنكوه از جنبه هاي اقتصادي، اجتماعي و اكولوژيكي پيشنهاد مي شود.