ارزيابي پايداري شش بوم‌نظام‌ توليد محصولات زراعي بر اساس تحليل امرژي و اقتصادي در شهرستان هيرمند

استفاده از رهيافت تحليل امرژي در ارزيابي پايداري نظام‌هاي زراعي، منجر به اعمال مديريت صحيح در راستاي افزايش پايداري توليد در اين نظام‌ها مي شود. در اين مطالعه، شش نظام توليد محصولات زراعي گندم، پياز، سير، رازيانه، زيره‌ سبز و سياه‌دانه در سطح شهرستان هيرمند، ايران، با استفاده از شاخص‌هاي امرژي و اقتصادي از نظر پايداري اكولوژيكي، ارزيابي شد. به اين منظور، 117 مزرعه براي گندم، 47 مزرعه براي پياز، 32 مزرعه براي سير، 17 مزرعه براي زيره‌ سبز، 12 مزرعه براي رازيانه و هشت مزرعه براي سياه‌دانه انتخاب شد. تعداد نمونه‌هاي مورد نياز با استفاده از روش نيمن تعيين شد. داده‌هاي موردنياز براي اين مطالعه شامل ورودي‌ها و خروجي‌هاي محيطي و اقتصادي با استفاده از پرسش‌نامه و اندازه‌گيري‌هاي ميداني جمع‌آوري شد. نظام‌هاي توليد منطقه هيرمند عموماً كم نهاده هستند و با اتكاي اندك به نهاده‌هاي بازاري مديريت مي‌شوند. در اين پژوهش، ساختار امرژي ورودي و شاخص‌هاي امرژي براي نظام‌هاي مختلف محاسبه شد. كل انرژي حمايت‌كننده نظام‌هاي توليد گندم، پياز، سير، رازيانه، زيره‌ سبز و سياه‌دانه شهرستان هيرمند به‌ترتيب 16^10×3.25، 16^10×3.37، 16^10×4.36، 16^10×2.29، 16^10×1.84 و 16^10×1.82 ام‌ژول خورشيدي در هكتار بود. جريان‌هاي محيطي رايگان به‌ترتيب 74.27، 67.85، 52.21، 56.16، 56.92 و 52.49 درصد از كل انرژي ورودي نظام‌هاي توليد گندم، پياز، سير، رازيانه، زيره‌ سبز و سياه‌دانه را به خود اختصاص دادند. سهم زياد نهاده‌هاي رايگان داخلي نشان مي‌دهد كه غالب مزارع مورد مطالعه، نظام‌هايي غير صنعتي هستند كه به‌شيوه سنتي و كم‌نهاده مدريت مي‌شوند. مقادير محاسبه‌ شده براي شاخص‌هاي پايداري استاندارد و اصلاح شده (ESI و ESI*) نشان داد، پايداري اكولوژيكي نظام توليد رازيانه بيشتر از ساير نظام‌هاي مطالعه است. دليل اصلي پايداري بيشتر اين نظام سهم زياد انرژي ورودي مربوط به نهاده‌هاي محيطي رايگان و منابع تجديد‌پذير اقتصادي بود. همچنين بالا بودن كسر مبادله امرژي (EER)، پايداري زيست‌محيطي منتج از تأثير بازار، مقدار انرژي صرف شده كمتر در توليد هر واحد خروجي و بهره‌وري بيشتر كل عوامل توليد حاكي از مزيت نسبي بيشتر نظام توليد رازيانه است. در مجموع، ارزيابي‌هاي انجام ‌شده بر اساس محاسبه 14 شاخص امرژي و اقتصادي نشان داد كه در نظام‌هاي زراعي غالب شهرستان هيرمند، توجه به راهكارهاي عملي در مديريت جامع بوم‌نظام توليدي به‌ويژه حفاظت از مواد آلي خاك و جلوگيري از فرسايش خاك مي‌تواند در پايداري اكولوژيكي اين نظام‌ها تأثير چشمگيري داشته باشد.