خواجه احمد كاساني دهبيدي: سياست در انديشه و كردار شيخ صوفي

فضاي متفاوت حاكميت مغولان زمينۀ تغيير وضع جريان‌هاي اعتقادي غيررسمي همچون تصوف را در قلمرو پهناور ايران فراهم كرد. چنين فضايي خروج تصوف از انزواي سياسي، برآمدن طريقت‌هاي متعدد و به‌تبع، بازانديشي در انديشۀ صوفيان نسبت به كنشگري سياسي و اجتماعي را سبب شد. كنشگري نقشبنديه كه در قرن نهم هجري تحت تأثير شيوخي چون خواجه عبيدالله احرار در شمال شرق ايران تثبيت شده بود، در دورۀ شيبانيان با تلاش نظري و عملي خواجه احمد كاساني، تغيير، توسعه و تداوم يافت. پژوهش حاضر به تحليل رويكرد سياسي متفاوت كاساني و عوامل مؤثر بر آن پرداخته است. بنا بر يافته‌هاي اين پژوهش، رقابت و مخالفت علماي ديني با صوفيه در نيمۀ نخست حكومت شيباني، تغيير نسبي سياست ديني شيبانيان در دورۀ دوم و رقابت شيوخ نقشبندي بر سر پيشوايي از پي فروپاشي تيموريان، كاساني را به تغيير در جريان معمول انديشۀ نقشبديه واداشت. جايگاهي كه كاساني براي جلب حمايت خان در سلوك صوفيانه در نظر گرفت، كاملاً با ديدگاه سنتي و محتاطانۀ شيوخ نقشبندي تفاوت داشت. طرح نقش اجتهادي براي شيوخ صوفي، جايگاه معنوي براي خان و همچنين بازتعريف كليت سنت خواجگان از جملۀ ديگر تغييرات صورت‌گرفته توسط او بود.