مفهوم‌شناسي «استبداد» و «استبداد ديني» در رساله‌ تنبيه‌الامه و بررسي نسبت آن با حكمراني فقيهان

ميرزاي نائيني در رساله‌ مهم تنبيه الامه واژه‌هاي «استبداد» و «استبداد ديني» را در موارد متعدد استعمال كرده است. برخي مفسران تنبيه‌ الامه، به‌گونه‌اي، مفهوم اين دو واژه را از منظر نائيني بر حاكميت سياسي فقيهان تطبيق داده‌‌اند. نوشتار حاضر، با رويكرد تاريخي و روش تحليل محتوا، به بررسي انتقادي اين تفسير و نسبت مي‌پردازد. نتايج پژوهش بيانگر آن است كه مفهوم عام و اصلي واژه‌ «استبداد»، استقلال و انحصار است. ازآنجاكه استقلال و انحصار در نسبت با چيزي درنظر گرفته مي‌شود، معناي خاص استبداد، متعدد و شناور بوده است. مقصود نائيني از اين واژه، عمدتاً، «ظلم به فرودست»، و مفهوم مورد نظر وي از «استبداد ديني»، «اقتدار عالمان ديني فاسد و دنياطلب» است. بر اين اساس، حكمراني فقيهانِ جامع‌الشرايط كه عدالت از شروط لازم و اصلي آنان است، فاصله‌ زيادي با اين دو مفهوم دارد. از سوي ديگر، قيد «اطلاق» در اصطلاح «ولايت مطلقه‌ فقيه»، ‌ناظر به گسترده بودن اختيارات فقيهِ حاكم در چهارچوب شريعت جهت تأمين مصالح مردم، و نيز تقدم حكم اهم بر مهم هنگام تزاحم است. در نتيجه، اين اصطلاح، با مفهومي كه نائيني از دو اصطلاحِ «استبداد»‌ و «استبداد ديني» اراده كرده، تفاوت بنيادين دارد.