گسترۀ معرفتي قرآن كريم از منظر علامه طباطبايي و آيت‌الله جوادي آملي

The Epistemic Range of the Holy Quran From the Perspective of Allameh Tabatabai and Ayatollah Javadi Amoli

تعيين تكليف دربارۀ «گسترۀ معرفتي قرآن كريم»، يكي از مسائل بسيار مهم ايران معاصر است؛ زيرا طرف‌داران حكمراني قرآني، ابتدا بايد تكليف خود را با سه ديدگاه حداقلي، ميانه و حداكثري مشخص كنند. در مقالۀ حاضر، ديدگاه دو قرآن‌پژوه برجسته با يك‌ديگر مقايسه شده است. به اعتقاد علامه طباطبايي، قرآن كريم كتاب «هدايت» است نه «علم»؛ لذا گسترۀ معرفتي قرآن كريم را منحصر در امور پنجگانۀ «عقايد»، «اخلاق»، «احكام»، «قصص» و «مواعظ» مي‌داند؛ اما آيت‌الله جوادي ضمن پذيرش «هدايت» به‌عنوان رسالت اصلي قرآن كريم، دايرۀ هدايت را در امور پنجگانۀ مذكور منحصر ندانسته و معتقد است «همۀ علوم»، ازجمله «علوم طبيعي»، هريك به‌نوعي در هدايت بشر دخيل است؛ لذا گسترۀ معرفتي قرآن كريم شامل همۀ علوم، از جمله علوم طبيعي نيز مي‌شود. اما اين‌كه «چگونه مي‌توان اين ‌همه علوم، به‌ويژه علوم طبيعي را با زيرشاخه‌هاي متنوعش از كتابي تك جلدي (قرآن كريم) استخراج كرد؟» پرسش مهمي است كه با پاسخ آن آشنا خواهيم شد. در اين مقاله ديدگاه آيت‌الله جوادي، برگزيده شده و علاوه بر توجيهات ايشان، نظريۀ مذكور در پرتو تئوري سيستم‌ها و احاديث تقويت گرديده است. اين نوشتار براي گردآوري اطلاعات از روش كتابخانه‌اي، و براي دست‌يابي به پاسخ پرسش از روش تحليل و تطبيق استفاده نموده است.علامه طباطبايي و بيش‌تر حوزويان، معتقدند كه قرآن كريم يك كتاب ديني و هدايتي است؛ لذا انتظارات معرفتي ما از اين كتاب مقدس بايد در چارچوب رسالت آن باشد. پس قرآن كريم كتاب علوم پايه، فني-‌مهندسي، پزشكي و امثال آن نيست. اما آيت‌الله جوادي آملي معتقد است، هرچند قرآن كريم كتاب دين‌داري، هدايت و سعادت و رشد است، هدايت و سعادت و رشد بشر منحصر در علوم متعارف حوزه‌ها نيست. هر علمي كه به‌نوعي در هدايت و سعادت و رشد بشر دخيل باشد، به ويژه علومي كه قرآن كريم به آن‌ها اشاره كرده، جزيي از علوم قرآني است؛ يعني همان طور كه قرآن كريم كتاب «اصول فقه» نيست، ولي با تمسك به آيه شريفة «*ما كنا معذبين حتي نبعث رسولاً* (اسراء: 15) مي‌توان علم مستقلي را با عنوان «برائت» توليد كرد، از اشارات علمي قرآن كريم درباره علوم طبيعي نيز مي‌توان در پرتو كاوش‌هاي عقلي، اعم از عقل تجريدي و تجربي، دانشي مشابه آن‌چه امروز در دانشگاه‌ها وجود دارد، توليد كرد. البته علامه طباطبايي نيز با توجه به احاديثي كه گسترة معرفتي قرآن كريم را فراتر از علوم متعارف قرآني معرفي كرده، به نظرية آيت‌الله جوادي نزديك مي‌شوند؛ اما يك تفاوت اساسي ميان اين دو مفسر بزرگ، مطرح مي‌شود: مرحوم علامه درك و فهم علوم غيرمتعارف قرآني (مانند رياضيات، فيزيك، شيمي و ...) را از حوزة «فهم متعارف» خارج مي‌داند؛ اما آيت‌الله جوادي، فهم و درك علوم غيرمتعارف را از حوزة «فهم متعارف» خارج نمي‌شمارد؛ زيرا فهم متعارف منحصر در «دلالت لفظي» نيست و شامل «دلالت عقلي» هم مي‌شود؛ يعني همان طور كه با استفاده از عقل و تحليل‌هاي عقلي، مي‌توان از اشارات قرآني به علومي خاص مانند بحث «برائت» دست يافت، با همين روش مي‌توان از ساير اشارات قرآني به توليد علومي متناسب با آن اشارات رسيد. مثلاً اگر در قرآن كريم آياتي مرتبط با كيهان‌شناسي، اخترشناسي، زمين‌شناسي، زيست‌شناسي و غيره هست، مي‌توان با اجتهاد عقلي ـ اعم از عقل تجريدي و تجربي ـ به دانش‌هايي چون: كيهان‌شناسي، اخترشناسي، زمين‌شناسي، زيست‌شناسي و مانند آن دست يافت و از آن‌ها به‌عنوان زيرشاخه‌هاي علوم قرآني و ديني ياد كرد. هرچند آيت‌الله جوادي آملي، برخلاف علامه، قايل به ديدگاه اكثري درباره گسترۀ معرفتي قرآن كريم است، مبناي ايشان در كم و كيف بهره‌برداري از قرآن كريم و توليد علوم گوناگون مورد نياز بشر، ازجمله علوم طبيعي، قابل نقد و مناقشه است.

One of the very important issues in contemporary Iran is to determine “the realm of knowledge in the Noble Qur’an” because the supporters of the Qur’anic governance should first specify their stand on 3 minimal, moderate, and maximal approaches. The present article has made a comparison between the viewpoints of 2 eminent Qur’anic researchers; Allāma Tabātabā’i believes that the Noble Qur’an is the book of “guidance” not “science”; therefore, he maintains that the knowledge realm of this holy book is restricted to 5 fields of “beliefs”, “ethics”, “rules”, “stories”, and “preaching”. On the other hand, although Āyatollāh Javādi Āmoli accepts “guidance” as the main purpose of the Noble Qur’an, he does not hold the scope of guidance restricted to the above five fields and he believes that “all sciences” including “natural science” are in a way involved in the guidance of human being. Hence, the knowledge realm of the Noble Qur’an encompasses all sciences including natural science. This study answers “how we can extract all these sciences, especially natural science with all its various categories from a single volume book (The Noble Qur’an)”. In this article, Āyatollāh Javādi Āmoli’s viewpoint was chosen and the abovementioned theory was explained by his arguments as well as the systems theory and Ahādith. This paper has used library method for data collection, and comparative analysis for finding the answer.