تحليل فضايي - زماني فرم شهري در كلان شهرهاي ايران

Spatio-temporal analysis of urban form in metropolises of Iran

رشد شتابان جمعيت شهري جهان در چند دهه اخير، سبب گسترش فيزيكي و تغييرات اساسي در فرم شهرها شده است. فرم شهري به عنوان آرايش فضايي عناصر فيزيكي شهر، آثار معناداري بر فعاليت و سلامت جسمي و رواني، الگوهاي حمل ونقل، تعاملات اجتماعي، كيفيت زيست محيطي، تغييرات اقليمي و بهزيستي انسان دارد؛ بنابراين هدف اصلي پژوهش حاضر، تحليل فضايي-زماني فرم شهري در كلان شهرهاي ايران است. داده هاي جمعيتي و تصاوير ماهواره اي لندست براي استخراج تحولات جمعيت و اراضي شهري در هشت كلان شهر تهران، مشهد، اصفهان، شيراز، تبريز، كرج، قم و اهواز در سه مقطع زماني 1366، 1379 و 1396 استفاده شد. متريك هاي سيماي سرزمين براي كمي سازي فرم شهري، تحليل مولفه هاي اصلي براي شناسايي ابعاد فرم شهري و تحليل خوشه براي دسته بندي كلان شهرها براساس ويژگي هاي فرم شهري به كار برده شد. يافته هاي پژوهش نشان داد در اغلب كلان شهرهاي ايران، ميان رشد جمعيت و رشد اراضي شهري، تناسبي وجود ندارد. در سه دهه اخير، كلان شهرهاي شيراز و تبريز بيشترين ميزان پراكنده رويي شهري را تجربه كرده اند. نتايج تحليل مولفه هاي اصلي، سه بعد شكل، چشم انداز و تراكم را براي فرم كلان شهرهاي ايران شناسايي كرد. كلان شهرهاي كرج و شيراز با ويژگي هاي پيچيدگي نسبتا پايين در شكل پچ هاي شهري، پيچيدگي بالا در چشم انداز شهري، تعدد پچ هاي كوچك، ارزش پايين متريك ميانگين فاصله ميان پچ هاي مجاور، تراكم بالاي پچ هاي شهري و سهم پايين تر بزرگ ترين پچ شهري، به رشد پراكنده و بي نظم متمايل هستند. كلان شهرهاي تهران و قم با ويژگي هاي پيچيدگي پايين در شكل پچ هاي شهري، پيچيدگي نسبتا بالا در چشم انداز شهري، تراكم پايين پچ هاي شهري و سهم بالاي بزرگ ترين پچ از مساحت كلان شهر، متمايل به فرم شهري فشرده تر و منظم تر در مقايسه با ساير كلان شهرهاي ايران هستند. ساير كلان شهرها به لحاظ فرم شهري، حد واسط الگوي فشرده و منظم كلان شهر تهران و الگوي پراكنده و بي نظم كلان شهر كرج قرار مي گيرند.

With the increase in the number of people living in urban areas, urban expansion is increasing all over the world. The rapid expansion of cities as a major factor in the evolution of urban forms in recent decades has become an important issue in spatial planning and urban management. Spatio-temporal measurement and analysis of urban forms can provide a good basis for making decisions about cities and regions with rapid physical growth. Urban form as spatial configuration of fixed elements in metropolitan area has significant effects on physical and mental activity and health, transportation patterns, social interactions, environmental quality, climate change, and human well-being. Accordingly, the main purpose of this study is to analyze the Spatio-temporal evolution of urban form in metropolitan areas of Iran.The General Census of Population and Housing from 1986 to 2016 and Landsat satellite images in 1987,2000 and 2017 have been used in this study. The general population and housing censuses were used to study demographic changes and Landsat satellite imageries were used to generate urban land maps in the study area. 24 Landsat TM and OLI images were used to generate urban land maps using the Maximum Proximity algorithm in ENVI software.