كليدواژه :
ارسطو , جاحظ , جانورشناسي ملّي عرب , عنكبوت , كتاب الحيوان , ليث
چكيده فارسي :
بدون ترديد جاحظ (163-255ق) از شاخص ترين چهره هاي جانورشناسي سده هاي نخست دوره اسلامي است، به طوري كه كتاب الحيوان او براي قرن ها از مهم ترين مآخذ جانورشناسان و ديگر حكمايي بوده كه هر يك به فراخور دانش و مقوله تاليفشان، به موضوع جانوران نيز پرداخته اند. در كنار مآخذ شفاهي، آثار لغويون و تك نگاره نويسان معاصر با جاحظ و مقدم بر او، ترجمه نوشته هاي ارسطو از مهم ترين منابع او در تاليف كتاب الحيوان است. تاثيرپذيري جاحظ از ارسطو فقط به نقل و اقتباس و حتي انتقاد از نوشته هاي او محدود نمي شود، بلكه گاه از آنها الهام گرفته و در صدد يافتن معادلي براي آنها در مآخذ عربي يا در طبيعت پيرامون خود برآمده است. ازجمله اين موارد كه در عين حال اثر او را از جانورشناسي ارسطو و ديگر آثار جانورشناسي دوره اسلامي متمايز مي سازد، شرح عنكبوتي با نام عربي «ليث» است. شرح دقيق جاحظ از رفتار اين بندپا در شكار طعمه علاوه بر آن كه مشاهده فعال، خلاقانه و دقيق او در طبيعت را نشان مي دهد، امكان تطبيق جانور مد نظر او را با اعضاي تيره عنكبوت هاي جهنده در جانورشناسي جديد فراهم مي كند. شرح هاي مفصلي از اين دست به ويژه در مورد جانوراني اهميت دارد كه تنها از طريق نام عمومي شان در آثار كهن قابل شناسايي يا قابل مطابقت با جانورشناسي جديد نيستند. بدون شرح موشكافانه جاحظ از روش «ليث» در شكار، احتمالا اين بندپا در متون كهن براي هميشه ناشناخته باقي مي ماند و نهايتا فقط به عنوان نوعي عنكبوت شناخته مي شد. شرح جاحظ در اين باره در هيچ يك از آثار باقي مانده از متقدمان او يا در نوشته هاي ارسطو در باره عنكبوت ها وجود ندارد. به نظر مي رسد جاحظ با ديدن نام توصيفي نوعي عنكبوت موسوم به «گرگ» در نوشته هاي ارسطو در صدد يافتن وجه تسميه آن برآمده و به مشاهده «ليث» در طبيعت پيرامون، و شرح و بسط مشاهداتش در اين باره پرداخته است. شرحي كه مي تواند گواهي بر استقلال دانش جانورشناسي جاحظ از نوشته هاي ارسطو نيز باشد.
چكيده لاتين :
al-Jāḥiẓ (163-255 H./ 780-868 AD) is indisputably the most prominent early Muslim zoologist, as his book entitled Kitāb al-Ḥayawān (Book of Animals) has been, over many centuries, the main reference of the next generations of Muslim Zoologists and other scholars who have somehow dealt in their essays with animals or animals’ role in Arabic culture. Besides different kinds of literature and verbal resources, antecedent and contemporary philologist’s essays, and other available monographs, the Arabic translation of Aristotle’s Historia Animalium, prepared by Syrian scholar, Yaḥya (John) Ibn al-Batrīq, was one of the most important al-Jāḥiẓ’s sources His influence of Aristotle was not only in the form of quotations and adaptations but also, he had many creative inspirations, which resulted in his personal contemplations of surrounding nature. A very illustrious case which discriminates his book from Aristotle’s thoughts and other Islamic zoological texts is a kind of spider with the Arabic name Layth. al-Jāḥiẓ’s detailed account of the hunting etiology of this arthropod shows his creative, active, and accurate nature observations, and could be matched the members of jumping spiders (Salticidae) in present zoology as well. Such comprehensive descriptions are especially important about animals that are not simply recognizable via their common names in old texts solely. Without al-Jāḥiẓ’s elucidation of Layth’s hunting method, it might have remained unknown in all historical texts of zoology, forever, or at best could have known as a kind of spiders. In none of his antecedents’ remained essays or Aristotle’s explanations about spiders, al-Jāḥiẓ’s account of Layth could be found. It seems that seeing a descriptive name of a kind of spider, namely λυκος in Aristotle’s Historia Animalium, has sought al-Jāḥiẓ’s its appellation, watched Layth in nature around and explained carefully whatever he has seen. This could also be an example showing al-Jāḥiẓ’s own ideas in nature description, and the independence of his book of animals from Greek resources.
