تعيين خط نصف‌النهار بر اساس كتاب منتهي الإدراك في تقاسيم الأفلاك نوشتۀ عبدالجبار خرقي (سدۀ 6ق/12م)

Finding the Meridian Line in the 13th chapter of the second book of ʿAbd al-Jabbār al-Kharaqī’s Muntaha al-Idrāk fī Taqāsīm al-Aflāk (The Utmost Attainment on the Divisions of the Orbs)

نصف النهار از دايره هاي عظيمه مشهور است كه هم روي كره آسماني و هم روي كره زمين تصور مي شود. روي كره آسماني حداكثر ارتفاع اجرام آسماني در يك شبانه روز در مختصات مرجع افق نسبت به نصف النهار سنجيده مي شود و روي كره زمين اين دايره به منظور تعيين طول جغرافيايي يك موضع به كار مي رود، كه به تعيين يك نصف النهار مبدا نياز دارد. موضوع تعيين نصف النهار مبدا و اندازه گيري اختلاف طول جغرافيايي مواضع مختلف زمين نسبت به آن مربوط به جغرافياي رياضي است و در آثار نجومي دوره اسلامي، كتاب هاي هييت و زيج ها، به آن اشاره مي شده است. در رصد اجرام آسماني روي نصف النهار ابزار رصدي مي بايست روي خط نصف النهار موضع رصد قرار داده شود و از اين رو تعيين خط نصف النهار مقدم بر امر رصد است. به همين دليل روش عملي به دست آوردن خط نصف النهار در آثار نجومي مي آمده است. در آثار هييت دوره اسلامي فصلي با عنوان «تعيين خط نصف النهار» به بخش جغرافياي رياضي افزوده شده است. بطلميوس در مجسطي در باره تعيين خط نصف النهار سخني نگفته است، پس مي توان اين را نيز از افزوده هاي دانشمندان اسلامي به آثار نجوميشان به حساب آورد. در بيشتر اين آثار به روش هاي عملي تعيين خط نصف النهار اشاره مي شده است كه مشهورترين آنها «دايره هندي» است. در اين مقاله فصل «تعيين خط نصف النهار» از كتاب منتهي الإدراك في تقاسيم الافلاك نوشته عبدالجبار خرقي در سده ششم هجري كه يكي از نخستين آثار جامع هييت است، معرفي و بررسي شده است. خرقي چهار روش براي تعيين خط نصف النهار مي آورد و ضمن توصيف اين روش ها در باره دقت هر يك از آنها توضيح مي دهد. تقريبا در هيچ اثر ديگري از سنت هييت اين تعداد روش و نيز بررسي اين چنين نيامده است. اين مقاله تلاش مي كند در باره منبع احتمالي اين بخش از كتاب خرقي نيز شواهدي عرضه كند. اين بخش از كتاب خرقي را با روش هاي تعيين خط نصف النهار در إفراد المقال في امر الظلال و قانون مسعودي بيروني (درگذشته 440ق) مقايسه كرده ايم و نتيجه اين مقايسه نشان مي دهد كه بيروني از منابع خرقي در نوشتن اين مبحث بوده است.

The meridian is one of the most famous great circles imagined on both the celestial sphere and the earth. On the celestial sphere, the altitude of celestial bodies is measured along the meridian with reference to the horizontal coordinates. On the earth, the meridian also shows the local longitude. Methods for determining a meridian of reference and measuring the longitude of different locales on the earth belong to the mathematical geography topics. They have been mentioned in the astronomical works of the Islamic period. All instruments must be aligned on the meridian line of the observer’s location therefore its determination is required for the observation. For this reason, practical methods of finding the meridian line were included in the astronomical works. In hayʾa works of the Islamic astronomy, a chapter entitled “On Finding the meridian line” has been added to the mathematical geography section (hayʾa al-ʾarḍ, lit. “the configuration of the Earth”). In the Almagest, Ptolemy did not discuss finding the meridian line, although he used it in his observations. So, this presumably was an addition to the Islamic astronomical works. In most of these works, among other methods, the famous method of the “Indian circle”often introduced. In this article, the chapter on finding the meridian line from the Muntaha al-Idrāk fī Taqāsīm al-Aflāk of ʿAbd al-Jabbār al-Kharaqī (6th AH/12th AD century), early comprehensive work on ʿilm al-hayʾa, has been studied. Kharaqī discussed three methods for determining the meridian line, and described the pros and cons of each method. Almost no other work in ʿilm al-hayʾa presents this diversity of methods for finding the meridian line. By comparing Kharaqī’s methods with those of Bīrūnī (d. 440 AH/1048 AD) this article will provide evidence about the possible sources of Kharaqī’s methods.